ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

قزوینی (1) نویسنده شرح عدّه الاصول والصافی فی شرح الکافی(م 1089).

میرزا محمدقمی بر اثر معاشرت با این بزرگان و سایر دانشمندان برجسته معاصرِ خویش، به مقامات عالیه علمی و معنوی و کمالات روحانی نایل آمد. از تاریخ تولد، وفات، اساتید و شاگردان وی اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ امّا از گفته ها و نوشته های برخی از رجال شناسان معتبر و متبحّر و مورد اطمینان همانند محدّث نوری در الفیض القدسی، محقق خوانساری در روضات الجنات و محدّث قمی در فوائدالرضویه و سیدمحسن امین در اعیان الشیعه، برمی آید که این شخصیت قرآنی از علّامه مجلسی و فیض کاشانی بیش ترین بهره ها را از خرمن فضل و دانش آن بزرگان برده و در سال 1107 به افتخار اخذ اجازه از علّامه مجلسی نایل آمده است.(2)

میرزا محمد قمی در اول تفسیرش، خود را چنین معرفی می کند: «امّا بعد: فیقول الفقیر الی رحمة ربّه الغنی میرزا محمد المشهدی بن محمدرضا بن اسماعیل بن جمال الدین القمی...».(3) بر این اساس او اصالتاً اهل قم، امّا تولد و نشو و نمای وی در مشهد مقدس بوده است. وی علاوه بر مقدمه تفسیر، در دیگر تألیفات خود نیز به این نکته اشاره دارد.(4)

مفسّر قمی در خطّه عالم پرور خراسان و در شهر مقدس مشهد دیده به جهان گشود و بعد از تحصیلات ابتدایی به کسب علوم و دانش های رایج و معارف الهی پرداخت.

این عالم بزرگ بر اثر تلاش و کوشش فراوان توانست آثار متعدد و پر ارجی را تألیف کند، که این آثار به نوبه خود، زینت بخش محافل علمی و مذهبی و چراغی فروزان برای دانش دوستان و معرفت جویان گردید. در میان تألیفات پرارج وی، تفسیر بی نظیر «کنزالدقائق» منزلت ویژه ای دارد.

ص:12

ص:13

نمود تا موالیان امیرالمؤمنین(ع) منتفع گردند و ثواب آن به روزگار فرخنده آثارِ آن نامدار عاید شود.

او همچنین کتاب های التحفةالحسینیه، سُلّم درجات الجنّه، تبیان سلیمانی، معاد، رساله وجود و شرح زیارت رجبیه را به زبان فارسی منتشر نمود. مفسر قمی از جذابیت شعر و ادب غافل نبود و در مباحث علمی و تفسیری و توضیح مقصودِ خویش، از آن بهره می گرفت.

ص:14

که بر این گفته ها مبتنی باشد، همه بر اساس مذهب صوفیه بنا شده و از اصول فاسد و باطل می باشد و غرض از نقل آن، توضیح بطلان آن بود.(1)

همچنین در تفسیر آیه وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا باز هم بعد از نقل قولی از صوفیه، می گوید:

غرض از طرح این گونه مباحث، توجه دادن خوانندگان به آرای بی ارزش و اعتقادات گمراه کننده آنان است؛ چرا که حق با ضدّ خودش شناخته می شود.

مفسر قمی در تفسیر خود گاهی جهت تکمیلِ مطالب خویش سخنانی را از اقوال صوفیه آورده و با عبارات کوتاهی سریعاً از آن ها رد می شود گویا بطلان اعتقادات آنان را واضح تر از آن می داند که نیاز به بررسی و پاسخگویی مفصل داشته باشد.(2) ما در این جا به نقل سخنی شیوا از امام هادی(ع) در مورد صوفیه و اعتقادات آنان بسنده می کنیم:

«محمد بن ابی خطّاب می گوید: در مسجدالنبی در حضور امام هادی(ع) نشسته بودیم. ناگاه جماعتی از صوفیان وارد مسجد شدند و به گرد هم حلقه زدند و به ذکر «لااله الّاالله» مشغول گردیدند. امام هادی(ع) به ما رو کرده و فرمود: «به این دغل بازانِ ریاکار اعتنا نکنید؛ آن ها هم پیمانان شیاطین و ویرانگران بنیادهای دین هستند. آن ها برای آسایش جسم پارسایی می کنند. شب زنده داری آن ها برای به چنگ آوردن غذاهای چرب و شیرین است. عمری را با ریاضت و سختی می گذرانند تا فرصت گناهکاری بیابند. گرسنگی می کشند تا به سفره ها و غذاهای رنگین دست یابند. اذکار و اوراد آن ها برای فریفتن مردم و جلب دل های افراد احمق و ساده لوح است. کسی که

ص:15

به دیدار زنده و مرده آنان رود، گویی به دیدار شیطان و بت پرستان رفته است.»(1)

ص:16

از تفسیر وی بهره ور سازد و به او بهترین جزای نیکوکاران را عطا فرماید و با ائمه طاهرین - صلوات الله علیهم اجمعین - محشور بگرداند.

ص:17

محرم الحرام، سنه 1107.(1)

علامه شیخ آقابزرگ طهرانی، کتابشناس مشهور اسلامی، در مورد تفسیر کنزالدقائق چنین می گوید:

این تفسیر همچون تفسیر نورالثقلین در پرتو معارف اهل بیت(ع) آیات قرآن را تفسیر کرده است؛ امّا از جهات متعددی بر نورالثَقلین برتری دارد؛ از جمله این که: 1- اسناد روایات را بیان می کند؛ 2- ارتباط آیات دیگر را با آیه مورد تفسیر روشن می نماید؛ 3- نکات ادبی و اِعراب آیات مورد توجه قرار گرفته است؛ 4- توضیح آیات را به طور مختصر و با شرح مزجی برآورده است و سپس به نقل روایات در مورد آن می پردازد؛ 5- گاهی نکاتی را برخلاف نورالثقلین مطرح می نماید.(2)

ص:18

میرزا محمد قمی در آغاز تفسیر خویش، هدف از تألیف این اثر ارزشمند را چنین بیان می کند:

من در گذشته، تعلیقاتی بر تفسیر مشهور علّامه زمخشری نگاشته بودم و آن را با دقت و حوصله مطالعه و بررسی نمودم. سپس حواشی علّامه زبردست، شیخ بهاءالدین عاملی را مطالعه نموده و در مورد مطالب آن اندیشیدم. آن گاه به نظرم آمد که تفسیری را که حاوی اسرار ناشناخته قرآن و دربردارنده نکات جدید و بکر در مورد تأویل آیات آن باشد، در پرتو احادیث و روایات و گفتارهای قرآنیِ ائمه اطهار(ع) تألیف نمایم.

این تفسیر علاوه بر چاپ های قدیمی، که در 4 مجلّد بزرگ بود، اخیراً در 11 جلد به همّت نشر اسلامی و با تحقیقات آیةالله مجتبی عراقی منتشر شده است. همچنین وزارت ارشاد اسلامی نیز در اسفند 1366 آن را در 14 جلد و با تحقیقات آقای حسین درگاهی منتشر و به جامعه قرآنی عرضه کرده است. ترجمه این تفسیر در زمان مفسّر انجام شده است و بخش هایی از آن در کتابخانه آیةالله مرعشی و قسمتی دیگر در کتابخانه آستان قدس موجود است.

در یک کلام می توان گفت، این تفسیر چکیده مهم ترین تفاسیر امامیه و عصاره اندیشه های قرآنی تا عصر مفسّر قمی است. کنزالدقائق سرشار از عبارت های زیبای انوارالتنزیل بیضاوی، جمع بندی و نظم و ترتیب مجمع البیان طبرسی، نکات جذاب و دلنشین کشّاف زمخشری و حاشیه های شیخ بهایی و سایرین است که مؤلف، با تجزیه و تحلیل آن ها، بهترین نظرات را برگزیده و سپس اندیشه های بدیع خویش را بر آن ها افزوده، در نتیجه

ص:19

تفسیری نفیس، جامع و جالب توجه پدید آورده است. به همین جهت در طول سه قرن گذشته تفسیر کنزالدقائق مورد توجه قرآن پژوهان بوده است.(1)

ص:20

رهن ننمایند و هبه ننمایند. فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَانَّما اِثْمُهُ عَلَی الّذینَ یُبَدّلُونَهُ اِنَّ اللهَ سَمیعٌ علیمٌ (1)(2) -

در این وقفنامه علاوه بر آشنایی با متونِ انشائات 300 سال قبل ایران، دختر دوراندیش مفسر عالی مقام شیعه به نکات جالبی اشاره کرده است که از جمله آن ها توجه دقیق به احکام وقف - که وسیله ای مطمئن برای حفظ آثار گذشتگان و میراث مکتوب فرهنگ دین بوده است - و چگونگی بهره گیری از آن در حفظ و نگهداری تفسیر گرانمایه قرآن، با توجه به امکانات نشر و پخش کتاب در سه قرن پیش است.

ص:21

لحاظ زیبا و پسندیده تر دیدم، به تحقیق و احیای آن علاقه مند شدم.(1)

2- التحفة الحسینیّه: این کتاب به زبان فارسی و در آداب نماز و سایر عبادات، ادعیه، آداب سفره، و به نام سلطان حسین صفوی نگاشته شده است؛

3- حاشیه بر کشاف زمخشری؛

4- حاشیه بر حاشیه شیخ بهایی بر تفسیر بیضاوی؛

5- جواب اعتراضات و شبهات علمای ماوراء النهر در مورد شیعه؛

6- تبیان سلیمانی: به زبان فارسی و تفسیر روایی قرآن از اول تا سوره عنکبوت می باشد؛

7- سته ضروریه: این کتاب نیز فارسی و در مورد معارف دینی و اعتقادی نگاشته شده است؛

8- سُلَّم درجات الجنَّه فی معرفة فضائل ابی الائمه(ع): ترجمه و شرح چهل حدیث در فضایل امیرمؤمنان(ع) و به زبان فارسی است؛

9- الفوائد الشارحه: منظومه ای در علم تصریف که برای پسرش اسماعیل در مشهد نوشته است.

10- شرح زیارت رجبیه: مفسر قمّی این کتاب را در سال 1097 در مشهد مقدس تحریر کرده و در شرح مطالب، اول اعراب و آن گاه به ترتیب لغت، ترجمه و توضیح معنی را آورده است؛ 11- شرح صحیفه سجادیه: در سال 1091 در مشهد نگارش یافته است؛ 12- کتاب صید و ذباحه: که موضوع آن فقه استدلالی است؛ 13- کاشف الغمه: در موضوع تاریخ و سیره و شرح حال پیشوایان معصوم و در 14 بخش تنظیم شده و مؤلف در سال 1075 از نگارش آن در مشهد

ص:22

فراغت یافته است؛ 14- مراصدالعصمة والضلاله: مصنف، این کتاب را در مقدمه کاشف الغمه معرفی نموده است؛ 15- معاد و حشر و نشر اجساد: میرزا محمد قمی این اثر را به زبان فارسی و در موضوع معاد به رشته تحریر در آورده است. او همچنین در این کتاب تحقیقی نیز در معنی کفر و ایمان انجام داده است. آغاز این اثر چنین است: «زیباترین کلام، در هر مرام، ذکر مَلِکِ عَلاَّم است که رشحه ای از بحر رحمت او...». 16- رساله ای در وجود: این اثر، رساله ای فارسی است که در آن سخنان مولا رجبعلی در رساله معروفش به نام «اشتراک لفظی و معنوی در وجود» مورد نقد و نقض قرار گرفته است؛ 17- تصحیح شواهد ابن ناظم: مصحّح آن را در سال 1087 تصحیح و به شیخ لطف الله مشهدی رضوی اهدا نموده است.(1)

ص:23

ص:24

بهترین، جامع ترین و کامل ترین تفاسیر است و از تفسیر صافی و نورالثقلین مفیدتر می باشد».(1)

3- میرزا محمدباقر خوانساری: «او دانشمندی فاضل و عالمی عامل، ادیبی جامع نگر، محدثی فقیه و مفسّری مطّلع و مورد اطمینان می باشد. او از چهره های والامقام در عصر علامه مجلسی، محقق سبزواری و ملامحسن فیض کاشانی است».(2)

4- شیخ حرّ عاملی، صاحب وسائل الشیعه: «مولانا محمد بن رضا قمی از فضلای هم عصر ما است. او شرح منظومه ای در علم معانی و بیان دارد که در صد بیت تنظیم شده و به نام نجاح المطالب موسوم گردیده است.»(3)

ص:25

اکرم(ص) گفتند: ای پیامبر خدا! حضرت موسی برای خودش یوشع بن نون را وصی قرار داد، وصیّ شما کیست؟ ولیّ و سرپرست ما مسلمانان بعد از تو چه کسی خواهد بود؟ در این هنگام بود که آیه ولایت بر پیامبر نازل گردید. بعد از نزول وحی، رسول خدا به حاضرین فرمود: برخیزید! آنان بلند شدند و به همراه پیامبر به مسجد رفتند. همزمان با ورود پیامبر اکرم، سائلی از مسجد خارج می شد. پیامبر به سائل فرمود: ای سائل! آیا کسی به تو چیزی عطا کرد؟ گفت: بلی، این انگشتر را به من دادند. فرمود: آن را چه کسی به تو داد؟ او در حالی که به علی(ع) که در حال نماز بود اشاره می کرد، گفت: آن مردی که در حال نماز است، این انگشتر را به من بخشیده است. پیامبر دوباره پرسید: او در چه حالی آن را به تو داد؟ سائل گفت: او در حال نماز و موقع رکوع، آن را به من عطا کرد. در این موقع صدای پیامبر به تکبیر بلند شد و جمعیت حاضر در مسجد با پیامبر همصدا شدند.

بعد پیامبر به مردم فرمود: علی بن ابی طالب بعد از من، ولیّ و سرپرست شما است. آنان گفتند: ما راضی و خشنود هستیم که خداوند پروردگار ماست و اسلام دین ما و محمد(ص) پیامبر ما و علی بن ابی طالب(ع) رهبر و امام ما است. در این هنگام آیه بعد نازل شد که: وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللهَ وَ رَسوُلَهُ وَالَّذینَ آمَنُوا فَاِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الْغالِبُونَ؛ (1) و کسانی که ولایت خدا و پیامبر او و افراد باایمان را بپذیرند(پیروزند؛ زیرا) حزب خدا پیروز و برتر است.

ص:26

ص:27

ص:28

ص:29

ص:30

ص:31

ق)، در محله عباس آباد ساخته شد. و در سال های 1318 - 1320 ق. سومین مدرسه علمیه و در کنارش مسجدی به دست مرحوم حاج حسین ملک التّجّار تبریزی (از بازرگانان معروف اراک، م 1322 ق) ساخته شد. و چون آقا ضیاء الدّین، فرزند سید محمد باقر، امام جماعت مسجد این مدرسه بود، این مدرسه و مسجد به نام مدرسه و مسجد آقا ضیاء، معروف گردید؛ یا شاید بانی نام برده، این مدرسه و مسجد را به نام آقا ضیاء ساخته بود.(1) بنابراین در حدود سال 1227 ق. در اراک، حوزه علمیه وجود داشته است؛ وجود علما و فضلایی که از این سال به بعد از شهر عالم پرور اراک بر خاسته اند، این موضوع را تأیید می کند. همان گونه که یکی از پژوهشگران، نام چهل نفر از علمای برجسته اراک را که یکی از آنها آیة الله شیخ رحمت الله قاضی عراقی، پدر آیت الله ستوده است برمی شمرد که قبل از ورود آیة الله العظمی حاج شیخ عبد الکریم حائری (ره) به اراک، از اراک برخاسته اند.(2)

ص:32

الکریم حائری (ره) کمال دوستی و صمیمیت برقرار بود؛ به طوری که مرحوم آیة الله العظمی شیخ محمد علی اراکی (ره) می فرمود: « آیة الله حائری مردم را در حلّ و فصل امور به ایشان ارجاع می دادند. او به گونه ای مدبّرانه و هوشمندانه به حل مشکلات مردم می پرداخت که مورد رضایت و خوشنودی آقای حائری می شد.»

استاد ستوده در مصاحبه ای در این زمینه می فرمود:

«آیةالله حاج شیخ عبدالکریم حائری زیاد به خانه ما می آمد، با پدرم رفت و آمد بسیار داشت، با همشیره ام صیغه محرمیّت خوانده بود تا مادرم با او محرم شود، تا رفت و آمدش به منزل ما در اراک خودمانی گردد.»

از گفتنی ها این که، آیةالله حاج شیخ محمد سلطان العلمای اراکی (1296 - 1382 ق) عالم بزرگ و صاحب حاشیه به کفایة الاصول، در نجف اشرف بود، پدرش از اراک به نجف اشرف سفر کرد. در آن جا از هر کس سراغ پسرش را می گرفت، کسی او را نشناخت، تا این که سراغ شیخ رحمت الله قاضی عراقی (پدر آیةالله ستوده) را گرفت، زود او را شناختند و به او معرّفی کردند، پدر سلطان العلما به آقای قاضی گفت: «چرا پسرم را نشناختند و تو را شناختند؟» آقای قاضی پاسخ داد: «چون من اهل مزاح و شوخ طبع هستم، همه جا معروف می باشم؛ اما پسر شما مردی ملّا و باسواد است، من کجا و او کجا؟»(1)

آری آقای قاضی، پدر آقای ستوده، بدین سبب به مکارم اخلاقی و فضایل انسانی معروف بود که خود را کوچک، و دیگران را تکریم و احترام می کرد.

آیةالله ستوده در یکی از مصاحبه هایش می گوید:

در مسجد امام قم پس از درس، چشمم به آیةالله العظمی سید

ص:33

محمدرضا گلپایگانی (ره) خورد که برای تشییع جنازه یکی از علما به آن جا آمده بود و به ستون مسجد تکیه داده و نشسته بود. به محضرش رفتم؛ مرابا این که چند سال در منزلش پای درسش می نشستم، نشناخت. تا این که آیة الله صافی که در آن جا بود، مرا به آقا معرّفی کرد و فرمود: «این آقا، پسر آقای قاضی عراقی است.» آن گاه آقای گلپایگانی، که پدرم را خوب می شناخت، مرا شناخت.

پدرم بسیار اهل وِلاء و محبّ خاندان رسالت (ع) بود. هنگام شنیدن ذکر مصیبت اباعبدالله الحسین (ع) بسیار گریه می کرد و های های ناله می نمود که یکی از شعرا در اشعاری از او چنین تعبیر کرد: «این حسین اللهی است.» او شب شام غریبان غذا نمی خورد، چراغ روشن نمی کرد و به یاد مصائب کربلا اشک می ریخت.

گاهی که با آیة الله العظمی حاج شیخ محمد علی اراکی، خلوت می نمودم و یا همراه او حرکت می کردم، از پدرم و از فضائل او یاد می کرد؛ از جمله می فرمود: در عصر رضاخان وقتی که به فرمان او کشف حجاب شد و عمامه بر سر نهادن ممنوع گردید، پدرت از کشف حجاب آن قدر ناراحت نشد که از ممنوعیّت عمامه ناراحت گردید. علت را از او پرسیدند، فرمود: «اگر عمامه بماند، حجاب را برمی گرداند.»

ظاهراً علت این که یکی از بزرگان وی را به نام قاضی ملقّب کرد، آن است که حوائج مردم را به اصطلاح روا می کرد؛ زیرا یکی از معانی قاضی، «روا کننده» است. سرانجام این مرد خدمتگزار و محبوب در سال 1353 ق. از دنیا رفت. قبرش در اراک در صحن مقبره آیة الله العظمی سید نور الدین حسینی عراقی (ره) قرار دارد.

ص:34

سلسله نسب استاد ستوده از ناحیه مادر به دو عالم بزرگ و وارسته، مرحوم مولی مهدی نراقی (م 1209 ق) و مولی احمد نراقی (م 1245 ق) می رسد. این بانو بسیار بافضیلت بود. مرحوم استاد ستوده از مادرشان به عنوان زنی فوق العاده و دارای سجایا و مکارم اخلاقی یاد می کرد؛ از جمله می فرمود:

«او یک بانوی پارسا و وارسته بود، از زرق و برق و تجمّلات دنیا پرهیز می کرد؛ وقتی که از دنیا رفت، حتی یک انگشتر طلا از او باقی نماند. او دارای استعداد و حافظه قوی بود. استعداد و حافظه من پس از الطاف الهی، از ناحیه مادرم به ارث رسیده است. و یکی از عوامل موفقیت بنده، خدمت به مادر و مراقبت از او در سال های بیماری اش، و دعای خیر او در حقّ من بود.»

این مادر وارسته و ارجمند در سال 1358 ق. در اراک به رحمت الهی پیوست. بنابراین استاد ستوده، در سیزده سالگی پدر را، و در هیجده سالگی مادر را از دست داد. پس وقتی برای ادامه تحصیل به قم آمد، پدر و مادر نداشت.(1)

ص:35

رفت، برای تأمین مایحتاج زندگی حدود دو سال در نزد یکی از بستگان در بازار، مشغول خرید و فروش شد؛ ولی علاقه به ادامه تحصیل او را بر آن داشت که سر انجام بازار را رها کند و به تحصیل علوم حوزوی بپردازد.

ص:36

ص:37

با توجه به این که این سال های درسی غالباً در عرض هم بود؛ مثلاً در یک سال به درس آیات عظام: بروجردی، گلپایگانی و محقق داماد(4) می رفتم.(1)

ص:38

7. در بعضی از شب ها در مسجدی که نماز جماعت اقامه می کردم، درس اخلاق و تفسیر قرآن می گفتم.

عجیب این که ایشان چند سال از بامداد تا ظهر، سه درس، تدریس می کرد و در سال های آخر دو درس می گفت و در درس گفتن هیچ گونه احساس خستگی نمی کرد.

ص:39

16. محمد علی شرعی؛ 17. سید ابراهیم زنجانی؛ 18. سید محسن خرّازی؛ 19. رضا استادی؛ 20. غلامرضا رضوانی خمینی؛ 21. سید حسن طاهری خرّم آبادی؛ 22. علی اکبر ناطق نوری؛ 23. سید علی اکبر محتشمی؛ 24. حسن صانعی؛ 25. دکتر احمد احمدی؛ 26. علی اکبر مسعودی خمینی؛ 27. جلالی خمینی؛ 28. مهدی کرّوبی؛ 29. حسین محمدی گلپایگانی؛ 30. محمد محمدی ری شهری؛ 3.1 حسن معزّی؛ 3.2 هادی معزّی؛ 3.3 عبدالعلی معزّی؛ 34. عبدالحسین معزّی؛ 35. قربان علی درّی نجف آبادی؛ 36. سید عبدالواحد موسوی لاری؛ 37. سید کاظم نورمفیدی؛ 38. عبدالعلی قرهی؛ 39. محسن قرائتی؛ 4.0 حسین ایرانی قمی؛ 4.1 شهید حاج شیخ غلامرضا سلطانی اشتهاردی؛ 4.2 حسین واعظی و... .

ص:40

ایشان به عنوان «استاد نمونه» صادر شده، چنین است:

محضر مبارک حضرت آیت الله حاج شیخ محمد تقی ستوده(دامت برکاته)!

در آستانه فرخنده سالگشت آغازین تلألؤ شمس مهدویّت در سماء هدایت و به مناسبت برگزاری اولین اجلاسیه بزرگ اساتید سطوح عالی حوزه علمیه قم در ششم شعبان المعظّم 1419 ه. ق، مدیریّت حوزه علمیّه قم به نمایندگی مراجع عظام، مدرّسین، علما، فضلا و طلّاب حوزه، بر خود لازم می بیند که بدین وسیله از نیم قرن زحمات خالصانه استاد وارسته و فقیه فرزانه، حضرت آیة الله حاج شیخ محمد تقی ستوده(دامت برکاته) کمال امتنان و تقدیر را ابراز نماید. بزرگ استادی که به حق می توان او را از استاد پروران بنام حوزه و ستودگان علمی و اخلاقی این پایگاه اصلی شیعه و از افتخارات کم نظیر این خیزشگاه علمی و معنوی معاصر دانست؛ مدرّسی که اول خود را از چشمه زلال تزکیه و تعلیم سیراب نموده و آن گاه زکات این هدیه نوریِ برگرفته از کوثر انوار آل محمّد (ع) را در جام علم و اخلاق به باریافتگان محضرش تقدیم نمود.

امید آن که نسل نو در جایگاه منیع تدریس با تأسّی به سلف صالح خود، آن چنان که باید، وارثان امینی برای آن صالحان و بزرگان باشند.

نظره کریمه الهیّه، و عنایت خاصّه مهدویّه را برای آن حضرت تمنّا دارد.

مدیریت حوزه علمیه قم

سیّد هاشم حسینی بوشهری

شایان ذکر است، گر چه استاد بزرگ حضرت آیة الله ستوده (ره) بیش از دو سال است که از میان رفته و به ملکوت اعلی پیوسته است، اما نوارهای درس های او در

ص:41

نوارخانه های سازمان تبلیغات و دفتر تبلیغات اسلامی و... همواره در دسترس صدها و هزارها طلبه و دانش پژوه شهرهای مختلف ایران قرار دارد و دانش دوستان و فرهیختگان علوم حوزوی در خانه ها و حجره ها و مدارس، شب و روز در کنار سفره علم و اخلاق آن بزرگ مرد نشسته اند و عطش علمی خود را از این چشمه های زلال و شیرین سیراب می کنند؛ حتی در خارج کشور نیز، مانند سوریه از نوارهای درسی او استفاده می شود. در پایان، این قسمت را با سخن مرجع عالیقدر آیة الله فاضل لنکرانی(دامت برکاته) بیاراییم که درباره آقای ستوده فرمود:

«ایشان کسی بود که خودش را وقف تدریس کرده بود و در این زمینه من از ایشان به عنوان یک مَثَل(نمونه) یاد می کنم. و ایشان کاری می کرد که شاید ما نمی توانستیم انجام دهیم؛ یعنی از ساعت 8 صبح، که روی منبر تدریس می رفتند، تا ساعت 11، سه درس پشت سر هم می گفتند که ما این چنین قدرتی نداشتیم.»(1)

ص:42

2. تقریرات درس اصول آیة الله محقق داماد (ره) .

3. شرکت در تدوین کتاب مهم «جامع احادیث الشیعه» تحت نظر آیة الله العظمی بروجردی (ره) . او خود پیرامون مباحثات و تحقیقات علمی خویش در مصاحبه ای می گوید: «همراه چند نفر جلسه مباحثه فقه استدلالی داشتیم. افراد آن جلسه عبارت بودند از آقایان: حاج میرزا علی مشکینی، حاج شیخ اسدالله امراللهی، حاج محمد باقر موسوی همدانی، سید محمد رضا سعیدی خراسانی و خودم.» نیز می فرمود:

«از سال 1334 ه. ش. که حضرت آیة الله العظمی بروجردی (ره) مجلس خصوصی، جهت تنظیم و اصلاح کتاب وسائل الشّیعه تشکیل دادند، چندین سال به این کار اشتغال داشتم، این کتاب اکنون به نام «جامع احادیث الشّیعه» چاپ شده است. مدت دو یا سه سال در ضمن کار تدریس، به کار مقابله و تصحیح چند کتاب، که مربوط به یکی از اساتیدم، مرحوم آقای امامی اراکی بود، اشتغال داشتم. دو جلد از کتب فوق مربوط به حاشیه های ایشان بر مکاسب بود و کتاب دیگری از ایشان به نام «منهاج الاحرام» که درباره مسائل و احکام حج می باشد.»

استاد ستوده تقریرات درس آیة الله العظمی بروجردی (ره) را به قدری دقیق و جامع نوشته بود که خود در مصاحبه ای می فرمود: «آقای سید جواد مدرّسی جزوه ای از این تقریرات را از من گرفت و برد تا مطالعه و استفاده کند. پس از مدتی آورد و گفت: «این جزوه به قدری جامع است که حتی شما یک واو درس آقای بروجردی را نینداخته اید!»

نیز می فرمود: «هم مباحثه های من عبارت بودند از آقایان: شیخ محمد حسین مسجد جامعی، سید مهدی یثربی(امام جمعه فعلی کاشان)، حاج آقا

ص:43

مهدی حائری و حاج شیخ غلامرضا صلواتی، و بیشتر با آقای صلواتی مباحثه می کردیم.»(1)

ص:44

بود، کردار و گفتارش، درس عملی خودسازی برای تربیت شاگردان محسوب می شد. همیشه رضای خداوند را در نظر می گرفت. اخلاص ممتازی داشت و تقوا و اخلاص را با تعهد و قداست آمیخته بود.

مرحوم عالم ربّانی آیة الله حاج شیخ مرتضی حائری(م 1406 ق) به ایشان اصرار داشت که درس خارج شروع کند؛ اما ایشان قبول نمی کرد؛ می گفت: «وظیفه ام همین درس و بحث سطوح است که انجام می دهم.» و می فرمود: «آنچه رابه حسب ظاهر، وظیفه و تکلیف تشخیص داده ام، عمل کرده ام و اگر این درس ها به طور عمیق خوانده شود، پایه های درس خارج استوار خواهد شد.» علّت این که ایشان درس خارج نگفت، ممکن است به علل زیر باشد:

1. تدریس سطوح عالی را لازم تر می دانست.

2. با وجود تدریس اساتیدشان، به عنوان احترام به آن ها، نمی خواست به درس خارج بپردازد.

3. نظر به این که تدریس درس خارج، مقدمه مرجعیت بود، او نمی خواست وارد این مرحله شود، با این که شایستگی آن را داشت.

ص:45

رعایت اخلاص، انجام وظیفه کنید تا دنیا به دنبال شما بیاید. بدانید که هرگاه وقتش فرا رسید، مواهب دنیا به شما می رسد. این جانب در خانه ای مستأجر بودم، صاحب خانه روزی آمد و گفت: مدت اجاره به سر آمده، خانه را خالی کنید. من به سراغ خانه دیگر رفتم و اجاره کردم و به آن جا منتقل شدم. بعد از یک ماه همان صاحب خانه اول به منزل ما آمد و در را زد، رفتم در را باز کردم. او گفت: حاج آقا! من می خواستم خانه را تعمیر کنم، تعمیر کردم. بیا این کلید آن خانه است، این خانه را به شما واگذار کردم مال خودتان باشد.»

مورد دیگر این که: «یکی از تجّار متدیّن (مرحوم آقای حاج یدالله رجبیان) مسجدی عظیم در کنار مدینة العلم قم به نام مسجد امام حسن (ع) ساخت و برای آن خیلی خرج کرد. روزی نزد من آمد و گفت: حاج آقا! این مسجد را می بینی، من ساخته ام. گفته ام نصف ثواب آن مال شما باشد. در حالی که من هیچ کاری در مورد این مسجد انجام نداده ام.»

بنابراین اگر کارها از روی اخلاص باشد و ما به سوی معنویات برویم، دنیایمان نیز خوب خواهد شد.

ص:46

اساس برنامه ریزی و نظم صحیح، انجام می داد؛ کاهلی و سستی در قاموس وجود او نبود. تا سر حدّ توان مرد کار و تلاش بود.

یکی از شاگردان او می نویسد: استاد ستوده، در مَدرس زیر کتابخانه مدرسه فیضیه، تدریس می فرمود. یک روز اندکی دیرتر به مجلس درس آمد. معلوم شد در آن روز دختر کوچکش از دنیا رفته است. از شاگردان در مورد دیر آمدنش معذرت خواست و فرمود:

«فرزندم از دنیا رفته است و در حالی که جنازه اش در وسط اطاق خانه قرار دارد، خودم را برای درس و بحث رساندم...».

او برای اوقات طلاب ارزش فراوان قائل بود و از تعطیلی درس پرهیز می کرد. یکی از شاگردانش می گوید: روزی برف سنگینی باریده بود و هوا بسیار سرد بود. به یکی از دوستان گفتم: «شاید امروز درس استاد ستوده تعطیل باشد.» دوستم گفت: «خیر، اگر سنگ هم ببارد، استاد ستوده درس را تعطیل نمی کند.» با هم به درس رفتیم، دیدیم استاد برای تدریس آمده است. و حتّی ایشان در روز درگذشت همسرش نیز درس را تعطیل نکرد.

تدریس او با مطالعه درس ها، روزی هشت ساعت کار می بُرد. او تدریس را به همین منوال ادامه داد تا چند سال قبل از فوتش، که بر اثر عارضه شدید چشم و کهولت سن دیگر نتوانست تدریس کند.

استاد ستوده این پشتکار در تدریس را از استاد بزرگش آیة الله العظمی بروجردی (ره) آموخته بود. وقتی که در مصاحبه ای از او خواستند تا خاطره ای از آقای بروجردی بیان کند، فرمود: «در یک هوای سرد زمستانی شخصی به محضر آیة الله بروجردی رفت و عرض کرد: چون هوا سرد است به درس نروید و اگر هم می روید، پوستین بپوشید. آقا فرمودند: «می روم و عبای

ص:47

تابستانی هم می پوشم.» ایشان آن روز به درس آمدند، در حالی که عبای تابستانی پوشیده بودند.(1)

ص:48

و ادب خاص می خواند و معنی می کرد و اشک در چشمانش حلقه می زد. گاه دیده می شد که آن چنان منقلب شده که قطرات اشک از دیدگانش سرازیر است.

شاگرد دیگری می گفت: «روزی به حرم حضرت معصومه (س) رفتم؛ ولی آن روز مانند همیشه نبود که فقط به قصد زیارت باشد، بلکه علاوه بر زیارت، نیاز مبرمی به پول داشتم و از آن بی بی دو عالم، پناه بی پناهان، می خواستم که نیازم را برطرف سازد. عرض کردم: «من پناهی جز شما ندارم، شما کریمه اهل بیت هستید؛ به بنده لطفی فرما.» وقتی که از حرم خارج شدم، دیدم استاد بزرگوار، آقای ستوده در بیرون حرم قدم می زند، گویی منتظر کسی است. همین که مرا دید، به سرعت به طرف من آمد و مبلغی پول به من داد و بی درنگ با من خداحافظی کرد و به سرعت رفت. من آن پول را شمردم به همان اندازه نیاز من یا بیشتر بود.»(1)

این ارتباط قوی و مخلصانه با خاندان عصمت (ع) شاید با روز رحلت استاد ستوده تناسب و رابطه داشت؛ چرا که ایشان - چنان که ذکر خواهد شد - روز 28 صفر سال 1420 روز رحلت پیامبر اکرم (ص) و شهادت امام مجتبی (ع) از دنیا رفت و روز 29 صفر، یعنی روز شهادت حضرت رضا (ع) ، تشییع و به خاک سپرده شد؛ آن هم در کنار حرم حضرت معصومه (س) ، در نمازخانه معروف به مسجد طباطبائی. زهی سعادت! به این ترتیب پاداش شیفتگی خود به خاندان رسالت را گرفت.

ص:49

می رسید. همیشه در درس خود لطائفی خنده آور به عنوان شوخی با بیان شیوا می فرمود و می گفت: «می خواهم ادخال السّرور و رفع خستگی شود و طلبه ها با نشاط و خوشحالی درس را بخوانند.» نوارهای درس ایشان پر از این گونه لطیفه ها است. می فرمود: «این لطیفه ها را حذف نکنید، بگذارید همان گونه برای آیندگان بماند.» معمولاً ضمن بیان آن لطیفه ها، موعظه ای نیز می فرمود که بسیار مناسب و اثربخش بود. چنان که گفتیم، پدرش نیز خوش مشرب و اهل مزاح بود، گویی او این شیوه را از پدر به ارث برده بود. برای اطلاع از چگونگی شوخی های او، نظر شما را به چند نمونه جلب می کنیم. می فرمود:

سابقاً در حرم حضرت معصومه (س) زیارتنامه های متعددی را با خط زیبا نوشته و در قاب کرده و بر دیوار نصب نموده بودند و زائران از روی آن ها متن زیارت را می خواندند. یکی از این زیارتنامه ها به خطّ شخصی به نام محمدتقی خوانساری بود و در آخر آن نوشته بود: «کَتَبَهُ محمد تقی الخوانساری.» بعضی از زائران که بی توجه بودند و خیال می کردند همین جمله جزء زیارت است، با صدای حزین و گریه و اندوه، هماهنگ با متن زیارت همین جمله (کَتَبَهُ...) را می خواندند و گریه می کردند!!

روزی برای تنظیم کتاب «جامع احادیث الشّیعه» به خانه آیة الله العظمی بروجردی رفته بودم. آن روز، یک روز قبل از یکی از اعیاد بود؛ به خیال این که روز عید است، به آقا تبریک گفتم و دستش را بوسیدم. بی درنگ متوجه شدم که روز عید نیست، به آقا عرض کردم: «این سخن امروز، عوض فردا!» آقا خوشش آمد و لبخند زد و پولی به من (به عنوان عیدی) داد.

آقای محسن قرائتی(دانشمند و محقّق معروف) دوست و هم مباحثه ای

ص:50

به نام آقای مشرقی (ره) داشت که با هم به درس استاد ستوده می رفتند. آقای ستوده گاهی که آقای قرائتی را می دید، به شوخی به او می فرمود: «آقای مغربی، آقای مشرقی کجاست؟!»

روزی چند نفر از شمال به محضر [حضرت امام آیة الله العظمی ] آقای خمینی (ره) آمده بودند تا یک نفر روحانی را به روستای خود برای تبلیغ ببرند. به آقا عرض کردند: «سیّد نباشد.» آقا فرمود: «چرا؟» گفتند: «اگر خُلقمان تنگ شد و خواستیم به او فحش بدهیم، سیّد نباشدکه بی احترامی شود!!»

یکی از علما به نام شیخ ابوالحسن سره بندی در مسجد خود، سیزده سال مسائل مربوط به شکیات نماز را برای اهل آن مسجد می گفت. یکی به او گفت: «دیگر مسئله ای وجود ندارد، همه اش همین مسأله شکیات است؟» آقای سره بندی در پاسخ فرمود: «هنوز شک دارم که همین شکیات را که آن همه گفته ایم، فهمیده اید یا نه؟!»

کوتاه سخن آن که درس های استاد ستوده، برای رفع خستگی و ادخال السّرور، مشحون از لطیفه های ظریف و سرورانگیز بود تا شاگردان بانشاط بیشتر درس ها را فرا گیرند، به گفته یکی از شاگردانش:

«ایشان مطالب پیچیده درس را با بیان شیوا و روان بیان می کرد. درس او خشک نبود که خسته کننده شود، بلکه با مطایبات و شوخی های نشاط بخش آمیخته بود. سه درس پشت سر هم در محضر او می خواندیم و خسته نمی شدیم؛ بلکه مثل خوردن غذای لذیذ برای ما لذّت بخش و نشاط آور بود. هنوز آهنگ دلنشین او و چهره خندانش از درون شبستان های مسجد امام حسن عسکری (ع) قم به گوش می رسد و دیده می شود. روحش شاد!

ص:51

خداوند او را با پیامبر اکرم (ص) محشور گرداند!، خوش آن زمانی که از درس و بحث او بهره مند می شدم و از شیرین کلامی های او لذّت می بردم.»(1)

ص:52

درس اخلاق بگویم؛ این (اشاره به جنازه) درس اخلاق است؛ به فکر مرگ و معاد باشیم و گناه نکنیم.»

شاگرد دیگری می گوید: روزی هنگام تدریس استاد ستوده، کبوتری داخل مسجد(محل درس) شد و بر روی دیوار، سر و صدا می کرد. استاد درس را قطع کرد تا صدای کبوتر قطع شود. آن کبوتر با حرکت یکی از طلاب، پرید و رفت. استاد به درس خود ادامه داد. ناگهان سینه اش گرفت، فرمود: «خداوند به ما فهماند که می توانم مانع را در وجود خودت پدید آورم.»(یعنی همه چیز در دست خدا است؛ اگر او نخواهد، ما نمی توانیم به درس خود ادامه دهیم.)

شاگرد سومی می گفت: روزی استاد ستوده در وسط درس خود فرمود: آقاضیاء(مرجع بزرگ، آیة الله العظمی آقاضیاءالدین عراقی، م 1361 ق) فرزند یکی از علمای اراک بود. هنگامی که پدرش از دنیا رفت، آقاضیاء نوجوان بود و هنوز طلبه نشده بود. پیرمردی به آقاضیاء رو کرد و گفت: ای وای! چراغ خانه پدر شما، که عالم بزرگی بود، خاموش شد. آقاضیاء پرسید: منظور شما چیست؟ پیرمرد گفت: چراغ خانه پدر شما به علم روشن بود. او از دنیا رفت و تو هم که راه او را ادامه ندادی؛ یعنی طلبه نشدی. لذا از این پس چنین چراغی در خانه او و نسل او روشن نیست.

همین سخن مایه عبرت آقاضیاء شد. رگ غیرتش به جوش آمد و از همان وقت تصمیم گرفت طلبه شود. وارد حوزه شد و به تحصیل پرداخت و از نظر علمی به مقامی رسید که جهان اسلام از فروغ علمش روشن شد.(1) استاد با نقل این ماجرا می خواست درس عبرت پذیری به شاگردان بیاموزد.

ص:53

ص:54

«ایشان (آیة الله ستوده) به زهد و پاکدامنی و طهارت معروف بودند.»

استاد ستوده، نه تنها به مظاهر دنیوی و زخارف مادی دلبستگی نداشتند، که بی اعتنا و روی گردان بودند. زندگی را با کمال سادگی و اکتفا به ضروریات آن می گذراندند و می گفتند: «نه این که خدای نخواسته بخواهم ادّعایی داشته باشم؛ من به جهت شأنم کم خرج ترین عائله بر حضرت ولیّ عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) هستم.»

از دعاهای همیشگی او که بیانگر ساده زیستی و مقام شکر او است، این بود: «خیلی از خدا ممنونیم، همین که می خواهیم داریم. خدایا! به باطن امیرمؤمنان علی (ع) مرا با همین ممنونی از دنیا ببر.»

از او سؤال شد: طلبه از نظر زندگی باید چگونه باشد؟ در پاسخ فرمود: «لازم است وضع اقتصادی طلبه ساده باشد، بنده خودم با این که 38 سال است در حوزه علمیه قم هستم، حدود سیزده سال است که منزل شخصی دارم.» نیز می فرمود: «کم پول بودیم؛ ولی سخت گیری و تحمیل به اهل خانه نکردم. عیال ما هم از ما گله نکرد.»

یکی از شاگردانش می گوید: بعد از درس همراه استاد ستوده حرکت می کردیم، تا به پل آهنچی رسیدیم. در آن جا نگاه استاد به یک نفر جاروفروش افتاد که جاروهای دستی هر عدد به مبلغ پانزده تومان می فروخت، دست در جیب کردند، ده تومان بیشتر نداشت. فرمودند: پنج تومان کم دارم، نمی خرم. بنده به ایشان گفتم: اگر اجازه بدهید، پنج تومانش را(به عنوان قرض) من می دهم؛ قبول فرمود و جارو را خرید و با خود برد.

در سال 1352 شمسی با پنج هزار تومان یا قدری کمتر به مکّه مشرّف

ص:55

شدند. هنگام مراجعت، چون خانه محقّر اجاره ای داشت، در مسجد رضائیه - محل اقامه نماز جماعتش - جلوس می کرد و اجازه نمی داد که پذیرایی مفصّلی بشود. دوست داشت که مجلس ساده و بی آلایش برگزار گردد. مراجع عظام و علما و طلاب و سایر مردم در همان جا با او دیدار کردند. هیئت امنای مسجد با چای و مقداری گز و سوهان از واردین پذیرایی نمودند.(1)

ص:56

در خیابان امام، کوچه منوچهری) برای طلاب؛ و هفته ای یک شب، درس اخلاق بر اساس کتاب «المحجّة البیضاء» فیض کاشانی برگزار می شد.

یکی از شرکت کنندگان ابراز می کرد: «از آن زمان که حوزه مورد هجوم و یورش رژیم طاغوت قرار گرفته بود، این جلسه درس اخلاق، برای ما بسیار مفید و باعث دلگرمی بود؛ چه بسا اگر موعظه و نصایح آیة الله ستوده نبود، بر اثر فشار موجود، ما حوزه را ترک می کردیم.»

3. «از سال 1361 ش. در مسجد امام حسن مجتبی (ع) که در جنب مدینةالعلم حضرت آیة الله العظمی خوئی (ره) است، شب ها اقامه نماز جماعت می کردم. این مسجد به وسیله یکی از تجّار محترم به نام حاج یدالله رجبیان(م: 1364 ش) زیر نظر این جانب تأسیس گشت و تولیت آن هم طبق وصیّت بانی محترم، پس از فوت ایشان با من بوده است.»(نگارنده گوید: این مسجد طبق نقل موثّق، به دستور امام عصر (ع) ساخته شده است و می توان گفت جمکران دوم قم است.(1) استاد ستوده ده سال در این مسجد اقامه نماز جماعت نمود.)

4. تشکیل جلسه هفتگی قرائت قرآن. استاد ستوده چند سال در این جلسه احکام و تفسیر می گفت. این جلسه در ماه مبارک رمضان، هر شب برگزار می شد.(2)

ص:57

می کردم؛ ولی به مبارزات ضربه نمی زدم. به قول یکی از آشنایان که در این مورد به من گفته بود: «فلان کس مبارز نیست؛ ولی دین دارد.»(حضرت آیة الله العظمی امام) آقای خمینی (ره) در یکی از بیاناتش فرمودند: «هر کس که هر آنچه در دستش هست، اگر آن را صحیح انجام دهد، همه کارها درست می شود.» من تابع هستم؛ تابع جمهوری اسلامی می باشم، وظیفه ام را در درس و بحث می دانم.»

حضرت آیة الله محمد مؤمن قمی درباره استاد ستوده فرمود: «ما نه تنها از ایشان بدی ندیدیم که حتی نشنیدیم.»

ولی دخالت غیرمستقیم استاد ستوده برای تقویت انقلاب اسلامی بسیار بود؛ چرا که تقویت بنیه های علمی حوزه علمیه قم و تربیت شاگردان برجسته - که بعضی از آن ها امروز از سران نظام هستند - و نقش مؤثر ایشان در تهذیب نفس و پاک سازی و بهسازی روحیه طلاب و... هر کدام موجب یاری رسانی به انقلاب اسلامی، و پیشرفت آن بود. حضرت امام خمینی (ره) او را بر همین اساس به خوبی می شناخت و تأیید می کرد؛ چنان که بعداً خاطر نشان خواهد شد، امام خمینی مسجد رضائیه را به سبب امام جماعتش(آیة الله ستوده)، بسیار خوش شانس خواند.

در مصاحبه ای از استاد ستوده می پرسند: در رابطه با حضرت امام خمینی (ره) اگر خاطره ای دارید، بیان فرمایید. در پاسخ فرمود: «با آقا رابطه چندان نداشتم، جز این که در روزهای اعیاد برای عرض تبریک به خدمتشان می رفتم... در سال های قبل(از انقلاب) در تهران مهمان حاج آقا مرتضی تهرانی بودم. ایشان گفت: آقای خمینی (حضرت امام (ره) ) کسالت دارد و در کرج تشریف دارند، برای عیادتش برویم. پذیرفتم و با هم به کرج رفته، به

ص:58

محضرش رسیدیم. فرمود: «به اثر اشتباه تشخیص، هفتاد روز بستری بودم؛ به من گفته بودند مبتلا به تب حصبه شده ای؛ اکنون می گویند تب مالت است.»

چنان که اسناد انقلاب نشان می دهد، امضای استاد ستوده در بعضی از اعلامیه های مبارزاتی وجود دارد؛ از جمله در تلگرافی که جمعی از علمای حوزه علمیه قم در اعتراض به ادامه زندانی شدن حضرت امام خمینی (ره) ، خطاب به منصور - نخست وزیر وقت - در اسفند 1342 ش نموده اند. و همچنین در تلگراف تسلیت علما و مدرسین حوزه علمیه قم در تاریخ آبان 1356 ش. به امام خمینی (ره) ، در پی شهادت آیة الله حاج آقا مصطفی خمینی (ره) . و نیز در اعلامیه اساتید و فضلای حوزه علمیه قم که به منظور محکوم کردن رژیم طاغوتی در مورد فاجعه 19 دی، که در تاریخ 1356 / 10 / 22 ش. صادر شده است.(1)

روزنامه جمهوری اسلامی در مورد ارادت استاد به امام خمینی نوشت: «تکریم آیة الله ستوده (ره) نسبت به علمای مذهب و بزرگان حوزه، به ویژه ارادت به مقام والای حضرت امام خمینی (ره) ، نشان از صفای باطن و خودساختگی وی داشت. وقتی با تعبیر «آقا» از حضرت امام یاد می کرد و نظرات آن بزرگوار را در شرح و تکمیل برخی مباحث درس، هر چند به ندرت بازگو می نمود، در واقع مراتب ارادت و علاقه خود را به ساحت قدسی آن استاد اساتید و فقیه یگانه و دُرّ زمانه، می نمایاند، و شاگردان را به این عشق و ارادت فرا می خواند.»(2)

ص:59

خصوصیات دیگری نیز داشت که شرح همه آن ها در این مقاله نمی گنجد؛ ویژگی هایی مانند تواضع، بی توقّعی، دوری از بسیاری مجالس جهت حفظ تقوا و به ویژه برای دوری از شنیدن غیبت یا تهمت یا دروغ و...، احترام جدّی او به اوقات طلّاب، نظم و انضباط در همه امور، غیرت دینی، مراقبت و احتیاط، رفاقت و صمیمیت با شاگردان و کمک مالی در حدّ توان به آن ها و تعبّد و تقدّس راستین، از ویژگی هایی است که وی را به عنوان استادی ممتاز، عالمی ربّانی و فرزانه و مورد علاقه طلاب و سایر مردم قرار داده بود. او در عین حال، فکری باز و روشن داشت و از حوادث زمان آگاه بود و هرگز در محاصره تحجّر و افکار بسته نبود. در مصاحبه ای، از ایشان چنین سؤال شد: «طلبه ها برای تبلیغ لازم است زبان های متداول خارجی و علوم جدید را یاد بگیرند؛ گویا عده ای استفاده از سهم امام (ع) برای آموزش آن ها را صحیح نمی دانند، نظر شما چیست؟» استاد در پاسخ فرمودند: «این چه حرفی است، باید(این درس ها را) خواند. گاهی تبلیغ اسلام از راه دانستن این ها می شود، قهراً لازم است؛ منافاتی با مصرف سهم امام ندارد، مگر این که این ها را یاد بگیرند و علیه امام زمان (ع) به کار گیرند. هر آنچه را علیه امام زمان(عج) یاد بگیرند، حرام خواهد بود. بعضی ها می گفتند: می خواهیم با سهم امام (ع) به مکّه برویم، آیا امام زمان (ع) راضی است؟ در جواب می گفتم: مگر امام زمان (ع) با حج نَعُوذُ بِالله مخالف است؟ اشکالی ندارد.»(1)

سخن پیرامون فضایل و ویژگی های اخلاقی آیة الله ستوده (ره) را با سخن روشنگری از آیة الله سید محمد علی ابطحی اصفهانی (از اصحاب تدوین جامع احادیث الشیعه) خطاب به آقای ستوده پایان می بریم: «ما هر چه به شما نزدیک تر شدیم، علاقه مان به شما بیشتر شد.»(2)

ص:60

ص:61

ستوده گفته بود: «آقا(آیة الله العظمی بروجردی) کمال وثاقت را نسبت به شما دارند.»

حضرت امام خمینی (ره) در اوائل مبارزات، در مورد کار مهمی، به آیة الله العظمی سید محمد رضا گلپایگانی (ره) پیام می دهند که: «شخصی باتقوا و زرنگ برای این کار می خواهم.» آیة الله العظمی گلپایگانی (ره) ، آیة الله ستوده را خدمت امام معرفی می کنند. حضرت آیة الله گلپایگانی آقای ستوده را به عنوان یکی از افراد صالح برای مرجعیّت، در نسل مراجع پس از خودشان، شایسته می دانستند و به ایشان نظر داشتند.

حضرت آیة الله صافی گلپایگانی پس از رحلت آقای ستوده، فرمودند: «ایشان(آیة الله ستوده) پاک از دنیا رفت، خدا کند ما هم مثل ایشان برویم.»(1)

سخن در این باره بسیار است. پایان این گفتار را با یک سؤال و جواب جالب زینت می بخشیم که همه حرفهای ناگفته در این سؤال و جواب آمده است و آن این که: مرحوم آیة الله سید عبدالکریم کشمیری (م: 1419 ق) از علمای ربّانی و سالکان طریق و از شاگردان آیة الله الحق، سید علی آقا قاضی (ره) در نجف اشرف بود. در سال های آخر عمر در قم سکونت داشت و شاگردان بسیاری از فیض وجود او به عنوان معلّم بزرگ اخلاق، عرفان و زهد در سطح اعلا بهره مند می شدند.(2) بعضی از شاگردان از ایشان سؤال کردند: «شما حالتان برای مراجعات اخلاقی و عملی چنان که می فرمایید، مساعد نیست، به چه کسی مراجعه کنیم؟» آقای کشمیری در پاسخ فرمود: «به آقایان؛ بهاءالدّینی، بهجت و ستوده.»(3)

گفتار شخصیت های بزرگ در شأن آیت الله ستوده، که بی تردید خالی از گزافه گویی است، بیانگر آن است که آیة الله ستوده رادمرد فوق العاده ای بود و

ص:62

از نظر علم و عمل در سطح بسیار عالی قرار داشته است، به طوری که بر همه به ویژه طلاب لازم است چنین شخصیتی را اسوه قرار دهند.

ص:63

ریاضت می خواهد تا ترک گناه و کسب فضایل، ملکه (نیروی ثابت) در روح و روان انسان شود.» مرحوم فیض در کتاب المحجة البیضاء روایت می کند در مورد (گروهی از) اهل جهنم که در آن می سوزند، گفته می شود: هذِهِ حَصائِدُ اَلْسِنَتِهِمْ؛ این عذاب، محصول درو شده زبان های آن ها است که کنترل نکردند و در نتیجه اهل دوزخ شدند.»(1)

ایشان همواره باحالتی ملکوتی و اثربخش، به نصیحت شیفتگان می پرداخت. او در نصایح خود، بیشتر از تقوا، وقت شناسی، وظیفه شناسی، زهد و وارستگی، و اخلاص در همه کارها به ویژه تحصیل، سخن به میان می آورد. او برای تقویت زهد در شاگردان، نمونه هایی از روش بزرگان و وارستگان ممتاز را ذکر می کرد؛ از جمله به طور مکرّر، از مرحوم عالم ربّانی حضرت آیة الله العظمی سید احمد خوانساری یاد می کرد و می فرمود: «ایشان کتاب «مِرْآةُ الْعُقول» (تألیف علّامه مجلسی در شرح اصول کافی) را می خواست. من در یکی از کتاب فروشی ها آن را که به صورت سه جلد با قطع بزرگ و زیبا بود، یافتم و قیمت کردم، گفتند 63 تومان است. به خدمت آقای خوانساری رفتم و موضوع را به عرض رساندم. فرمودند: «الآن من هیچ پولی ندارم.» این حرف را در زمانی گفتند که می توانستند صدها هزار تومان از ناحیه افراد تهیّه کنند.»(2)

ص:64

مطابق با روز رحلت پیامبر اکرم (ص) و شهادت امام حسن مجتبی (ع) ساعت پنج بعد از ظهر در بیمارستان کامکار به لقاء الله پیوسته، و چشم از جهان فانی فرو بندد. به راستی ستوده زاد، ستوده زیست و ستوده رفت.

خبر رحلت این عالم ربّانی، که ضایعه بسیار اسف بار بود، موجب غم و اندوه جانکاه مردم به ویژه طلاب و علما گردید. و این خبر به وسیله خبرگزاری، صدا و سیما و روزنامه ها در همه جا منتشر شد. پیکر مطهر این استاد فرزانه بعد از ظهر روز دو شنبه 29 صفر از مسجد امام حسن عسکری (ع) به سوی حرم حضرت معصومه (س) با حضور مراجع، علما، طلاب، رئیس دفتر مقام معظم رهبری و با حضور امت تشییع کم نظیری انجام شد. پس از ادای نماز به امامت آیة الله العظمی شیخ حسین وحید خراسانی، در مسجد موزه به خاک سپرده شد.

مدیر محترم اجرایی حوزه علمیه گفت: «حضور گسترده و چشمگیر مراجع، علما، روحانیون و مردم در مراسم تشییع پیکر مطهر آن عالم فرزانه، بیانگر جایگاه رفیع علمی و معنوی وی می باشد.»

اعلامیه ها و پیام های تسلیت از طرف مراجع، شورای مدیریت، جامعه مدرّسین و سایر ارگان ها در هر سو دیده می شد. در مجلس فاتحه او، آیة الله استادی به تشریح ابعاد زندگی علمی و معنوی آن عالم فرزانه پرداخت و گزارش مراسم گرامی داشت وی، در روز نامه ها منعکس شد.

رضوان و بهشت جای بادش *** جا در حرم خدای بادش

مرقد شریف آیة الله ستوده در حرم حضرت معصومه (س) در مسجد موزه، قسمت زنانه، در ناحیه در ورودی از جانب صحن بزرگ به مسجد موزه، دست راست کنار پایه دوم، قرار گرفته است. بر سنگ مرقدش چنین

ص:65

نوشته شده است: «مرقد حضرت آیة الله ستوده...»

ص:66

ص:67

ص:68

ص:69

ص:70

ص:71

تأثیر استاد بر روحیه و طرز تفکر شاگرد، انکارناپذیر است. بدون تردید علی بن حسین سعدآبادی برای رسیدن به جایگاه رفیع علمی، از محضر استادانی کسب فیض کرده است.

از لابه لای نوشتارهای تراجم نویسان، معلوم می شود که این بزرگوار در حوزه درس محدّث برجسته قم، «احمد بن محمد بن خالد برقی» حاضر می شد. احمد بن محمد که خود، محدّث و فقیه برجسته سده سوم هجری است، انسانی بزرگوار و لایق بود. از او کتابی در حدیث اهل بیت، به یادگار مانده که یکی از پایه های اصلی کتاب های چهارگانه شیعه به شمار می آید. بنابراین او، حقّ عظیمی بر تمامی عالمان و فقیهان شیعه دارد؛ آن کتاب به نام «محاسن» شهرت دارد. این بزرگوار در عصری زیست می کرد که می توان آن را برزخ بین حضور و غیبت نامید. وی در سال 281 یا 274 به ملکوت اعلی پیوست. در هنگام تشییع پیکر او جمعی از بزرگان شیعه، بویژه احمد بن محمد بن عیسی قمی که ریاست قم را در آن زمان به عهده داشت، شرکت کردند. نقل است که احمد بن محمد بن عیسی پابرهنه به دنبال بدن او حرکت می کرد.(1)

به هر حال احمد بن خالد از پیشتازان میدان حدیث و روایت است که نامش همچنان در تاریخ پر افتخار تشیّع می درخشد.

چنان که از کتب رجال برمی آید، گویا تنها استاد علی بن حسین قمی، جناب «احمد بن خالد» است؛ گر چه دور از ذهن است که این محدّث برجسته فقط یک استاد داشته باشد.

ص:72

ص:73

«'... استاد بزرگ و چهره برجسته و صاحب منزلت شیعه در روزگار خویش. او آثاری از خود به یادگار نهاد؛ همانند کتاب تاریخ که تمام نشد، دعاء سفر، افضال و مناسک حج. معروف ترین اثر این محدّث والامقام - که ضمناً از دقیق ترین متن های تراجم خاندان آل اعین است - کتابی است در معرّفی تمام فقهاء و محدثان و دانشمندانی که از روزگار زراره بن اعین تا زمان خودش، زندگی کرده اند. گر چه این اثر گرانبها حجم کوچکی دارد، اما از نظر محتوا و مطالب بسیار ارزنده است و همه رجال شناسان بر این اثرِ جاودانه اعتماد کامل دارند.(1)

فقیه و رجالی بزرگ جهان شیعه، شیخ طوسی، می نویسد:

ابوغالب، ساکن بغداد بود. بسیار بزرگوار و در نقل روایت توانا بود که روایات زیادی را گزارش داده است؛ صاحب منزلت و وجاهت است. شیخ تلعکبری در سال 340 از او حدیث شنیده است. گروهی از محدثان و فقیهان شیعه که از محضر او کسب فیض کردند و از دانش گسترده او بهره بردند، عبارتند از: شیخ مفید، حسین بن عبیدالله معروف بابن غضائری، احمد بن عبدون(مشهور به ابن الحاشر). ابوغالب در سال 367 از این جهان کوچ کرد.(2)

شاگرد برجسته اش، ابن غضائری، می گوید:

بعد از مرگ استادم، خودم شخصاً او را تجهیز کردم و کفن نمودم و آن گاه او را به قبرستان قریش در کاظمین و سپس به شهر کوفه بردیم. او در کنار قبر مطهر حضرت امیرالمؤمنین(ع) به خاک سپرده شد.(3)

ص:74

3. محمد بن موسی متوکل:(1) شیخ طوسی درباره اش می نگارد: او از عبدالله بن جعفر حمیری روایت می کند.(2)

این محدث، از معروف ترین استادان روایتی شیخ صدوق است و نام مبارک او در سراسر کتاب های حدیثی شیخ صدوق مشاهده می شود و بارها از خداوند برای او طلب رحمت و خشنودی کرده است(3) که این همه، نشانه جایگاه رفیع و ممتاز این استاد حدیث شیعه است.

4. علی بن بابویه قمی:(4) این بزرگوار، پدر والامقام شیخ صدوق است که در فقه و حدیث، صاحب نظر بود و به دودمان پاک اهل بیت بسیار عشق می ورزید.

5. هارون بن موسی، مشهور به تَلْعکبری :(5) او هم مانند سایر شاگردانِ، علی بن حسین سعدآبادی، منزلت و جایگاهی بلند دارد. نجّاشی، که یکی از شاگردان تعلعکبری است، می گوید:

او بزرگی از بزرگان شیعه، موثّق و موجّه و قابل اعتماد است و هیچ گونه عیب و نقصی در او راه ندارد. من خودم در خانه اش حاضر می شدم؛ نظاره می کردم که جویندگان دانش از محضر او کسب فیض می کنند.(6)

او صاحب چندین کتاب است؛ قبیل کتاب جوامع. هارون بن موسی در اواخر سده چهارم هجری، سال 385 و چهار سال بعد از مرگ شیخ صدوق، روحش به ملکوت اعلی پیوست.(7) ضمناً «تلعکبری »، نام شهری در ده فرسخی شهر بغداد است.(8)

ص:75

ص:76

نیست.(1)

شیخ حرّ عاملی، صاحب وسائل الشیعه، چنین می نگارد:

علی بن حسین سعدآبادی قمی، محدّثی است که کلینی و ابوغالب زراری از او حدیث روایت می کنند. گویا تمام دانشوران شیعه، اخبار و روایات سعدآبادی را به دیده قبول انگاشته و اخبار او را در کمال صحّت دانسته اند.(2)

در پایان، سخنی از علامه ممقانی نقل می کنیم. او در اثر گرانقدر خویش در این زمینه می گوید:

علّامه وحید بهبهانی از جدّش محمد تقی مجلسی نقل می کند که ایشان گفته: گروهی از دانشمندان شیعه او را ستایش کرده اند و روایات او را از منظر علم رجال، «حَسَنْ» می دانند. البته پایه این نظر، بر دو امر استوار است: 1) چون سعدآبادی از محدثان بزرگ شیعه است که روایات بسیار زیادی در کتاب های محدثان شیعه، از او نقل شده؛ 2) او یکی از استادان و بزرگانِ اجازه است.

آن گاه مرحوم ممقانی ابراز داشته که:

ما به این شخصیّت و چهره برجسته حدیث شیعه، اعتماد داریم و روایات او را قبول می کنیم.(3)

یادآوری

با آن که نام علی بن حسین سعدآبادی در جای جای کتاب های حدیثی آمده است، امّا کتاب و اثر خاصّی از او به یادگار نمانده است. و با تحقیق فراوانی که در کتاب های مربوط به رجال شناسی و کتاب شناسی انجام شد، به

ص:77

کتابی از او برخورد نکردیم. تعداد روایات او هم معلوم نیست، ولی با کاوش در کتب حدیث همانند کتاب کافی و کتب شیخ صدوق، شاید اخبار این بزرگوار به ده ها روایت برسد.

ص:78

ص:79

من در یک سال هم کاروان او در سفر حج بودم. چون سوار بر مرکب خویش شد، در هنگام احرام بستن که می خواست «لبّیک» بگوید، صدایش قطع می شد؛ به طوری حالش متغیّر می گردید و نزدیک بود از مرکب خود به زمین افتد. من به امام عرض کردم: آقا جان! شما به هر حال باید «لبّیک» را بگویید. فرمود: ای پسر ابوعامر! من چگونه جرأت کنم که «لبّیک اللهم لبّیک» را بر زبان جاری کنم؛ حال آن که می ترسم خداوند بفرماید «لالبّیک و لاسعدیک.»(1)

ص:80

امیرالمؤمنین و الائمة من بعده؛ دین بر پنج ستون استوار است: نماز و حج و زکات و روزه و ولایت حضرت امیرالمؤمنین و امامان پس از او.» (1)

ص:81

ص:82

ص:83

ص:84

ص:85

6 / 2 / 1377 ش. به رحمت ایزدی پیوست و در زادگاهش به خاک سپرده شد.(1)

ص:86

نسبتاً بزرگی بود، ببرد. پدرم وقتی دید که تمام وجودم از عشق به تحصیل شعله ور شده است و حتی یک لحظه تاب توقف ندارم، مرا به بابل برده و نزد مرحوم آیة الله شیخ امان الله کریمی(قدس سره)، که عالمی زاهد و وارسته بودند، سپرد. مرحوم آیة الله کریمی(قدس سره) چون عالمی عامل بودند، در تربیت من نقش مهمّی ایفا کردند و بسیاری از احکام اسلامی و دینی که مورد نیازم بود، به من یاد دادند.»(1)

آن گاه به تهران عزیمت کرد و حدود دو سال در تهران مشغول تحصیل بود. سپس عازم قم شد و حدود هفت ماه در مدرسه فیضیّه اقامت داشت. عشق به تحصیل چنان او را فراگرفته بود که فقر و سختی های طاقت فرسای آن روزها را به راحتی تحمّل می کرد.

در این باره می گوید:

«ایّامی بر ما گذشت که امکان به دست آوردن نان، حتّی به اندازه رفع گرسنگی هم، فراهم نبود؛ امّا تحمّل آن برای کسانی که شیدای تحصیل علوم و معارف دینی بودند، چندان مشکل نبود.»(2)

تلاش و جدّیت در تحصیل و مطالعه مداوم، غالب اوقاتش را پر کرده بود؛ به گونه ای که زمان تحصیل و تدریس در شبانه روز به بیست ساعت می رسید.

استعداد سرشار و روح کنجکاوش به حدّی بود که از محضر استادی به محضر استادی دیگر حاضر می شد تا مراحل کمال و معرفت را با اخلاص طی کند.

دقّت نظر وی به گونه ای بود که یکی از مدرّسان بزرگ حوزه، فرموده

ص:87

است: «من در عمرم طلبه ای دقیق النّظر مانند ایشان ندیدم.» این زمانی بود که به تحصیل درس منطق مشغول بود و با سؤال های پی در پی استاد را به اعجاب وامی داشت.(1)

ص:88

عازم قم شد و در حوزه مقدس آن جا در جوار مرقد مطهّر حضرت فاطمه معصومه(س) تحصیل و تدریس را پی گرفت.(1)

ص:89

ص:90

«تحریرالوسیله» تألیف امام خمینی(قدس سره)؛

7- و از سال 1358 ش. تا آخر عمر شریفشان به تدریس «خارج فقه و اصول» اشتغال داشت و بعضی از روزها را به تدریس «تفسیر قرآن» و «اخلاق» اختصاص داده بود.(1)

ص:91

آن گاه آیة الله صالحی، این حدیث را بر امام خمینی(قدس سره) و بسیجیان و یاران امام منطبق کرده، کلماتی از امام خمینی را درباره بسیجیان این گونه نقل می نمود:

«امام خمینی فرمودند: «بسیج» شجره طیبه و درخت تناور و پرثمری است که شکوفه های آن، بوی بهار وصل و طراوت یقین و حدیث عشق می دهد. بسیج مدرسه عشق و مکتب شاهدان و شهیدان گمنامی است که پیروانش بر گلدسته های رفیع آن، اذان شهادت و رشادت سر داده اند... بسیج، لشکر مخلص خدا است که دفتر تشکیل آن را همه مجاهدان از اوّلین تا آخرین امضاء نموده اند...»(1)

ص:92

قَبْلَ مَوْتِکَ.»(1)

پیامبر گرامی اسلام(ص) در وصیتی به امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: یا علی! چهار چیز را قبل از چهار چیز دریاب: جوانی را قبل از پیری، سلامتی را قبل از بیماری، بی نیازی را قبل از تنگدستی و زندگی را قبل از مردنت.»

و در توضیح این روایت بسیار روی ارزش جوانی تأکید نمود و سپس فرمود: «در مشهد مقدس در مدرسه باقریّه، که الآن جزو اطراف حرم و فضای سبز شده - همان جا که باغ نادری است و خیابان شهدا نام گرفته است - در طبقه بالای آن مَدْرسی بود. نزد شیخ کاظم دامغانی، که پیرمردی پرحافظه بود، درس می خواندم. وی در یکی از توصیه هایش با یک سوزی می فرمود: جوانی را قدر بدانید که اگر از دست رفت، هرگز برنمی گردد. تا می توانی از نیروی جوانی در راه کسب علم و تقوا بهره ببرید و ملکات عالی اسلامی را در وجود خود ذخیره نمایید.»

ص:93

الاعظم(عج)، توضیح داد که:

«شیخ مفید از علی بن عقبه از پدرش چنین نقل کردند: «قال: اِذا قامَ القائم - (عجل الله تعالی فرجه) - حَکَمَ بِالْعَدْلِ وَارْتَفَعَ فی اَیَّامِهِ الْجَوْرُ وَ آمَنَتْ بِهِ السُّبُلُ وَ اَخْرَجَتِ الْأرْضُ بَرَکاتِها، وَ رُدَّ کُلّ حَقٍّ اِلی اَهْلِهِ...؛(1) زمانی که حضرت ولیّ عصر(عجّ) قیام کند، به عدل حکم می کند. در آن روز بساط ستم ها برچیده می شود، راه ها أمن می شود، زمین برکاتش را آشکار می سازد و هر حقّی به اهل آن برگردانده می شود.»

آن گاه در توضیح این حدیث فرمودند: «آن گونه که در بعضی روایات آمده، وقتی حضرت ظهور کند، دین جدیدی می آورد. مقصود این نیست که دینی غیر از دین پیامبر خاتم(ص) می آورد؛ بلکه چیزهایی که از دین به فراموشی سپرده شده، احیا می کند. به عدل حکم می کند، مدینه فاضله تشکیل می دهد. در آن جامعه دیگر شخص مطرح نیست؛ شخصیّت مطرح است؛ شخصیتی که خواهان عدالت باشد. در آن موقع ستم ها از بین می رود، ستمگران نابود می شوند، راه ها امن و امان می گردد. انبیاء، پیامبر خاتم(ص)، قیام عاشورا، همه برای اقامه عدل و از بین بردن ستم بود. باید سعی کنیم در انقلاب ما نیز این مسائل پیاده بشود.»

ص:94

که با دقّت و توجّه و محاسبه، نظاره گر است تا این وصیّ در وظیفه اش کوتاهی نکند. انتظار نیز یک نوع عمق نگری است. این که انسان گوشه ای بنشیند و الغوث الغوث بخواند و منتظر فرج باشد، کافی نیست؛ بلکه باید لحظه به لحظه چشم دوخته باشد و تجسّس کند و آمادگی حاصل کند تا حضرت ولی عصر(عجّل الله فرجه) بیایند. باید به گونه ای باشد که اگر الآن آن حضرت ظاهر شود و اعلان کند باید همراه من به جنگ با جبّاران بیایید، آماده باشد.»

ص:95

1- حجة الاسلام و المسلمین محمّدی گلپایگانی، مسئول دفتر مقام معظّم رهبری؛

2- حجة الاسلام و المسلمین محسن قرائتی؛

3- حجة الاسلام و المسلمین مروی؛

4- حجة الاسلام و المسلمین ناطق نوری.

5- حجة الاسلام و المسلمین سید حمید روحانی، مؤلّف محترم کتاب «نهضت امام خمینی(قدس سره).»(1)

ص:96

2- یک دوره کامل خارج اصول فقه؛

3- رساله ای در «ولایت فقیه» که قبل از پیروزی انقلاب تألیف شده است؛

4- حواشی و تعلیقه بر کتاب اسفار و شرح منظومه؛

5- رساله ای مبسوط و استدلالی در «انفال و ثروت های عمومی»؛

6- رساله ای در «ولایت جدّ و پدر بر دختر بالغ»؛

7- یک دوره خارج قضا، خمس، وکالت و کفالت از کتاب تحریر الوسیلة؛

8- یک دوره خارج بیع و خیارات از کتاب مکاسب.(1)

ص:97

الملائکة بالروح من امره علی من یشاء من عباده؛(1) «بدون تردید فرمان خدا انجام می پذیرد، پس تعجیل مکنید...ملائکه همراه با ملک مقرّب الهی به نام روح به فرمان خدا بر هر بنده ای که خداوند اراده کند، نازل می شود.»

لذا وی رهسپار ناحیه شمال می شود. با این که اعلام شده بود که راه پر خطر است، وی به راه خود ادامه می دهد؛ اما بر اثر شدّت برف و طوفان راننده از ادامه مسیر اظهار عجز می کند. آیة الله صالحی در این هنگام متوسّل به باب الحوائج، حضرت اباالفضل العباس(ع)، می شود و نذر می کند که در صورت نجات از این ورطه، در منبر وعظ و ارشاد اوّلین ذکر مصیبت به یاد آن سرور باشد. پس از زمانی کوتاه، به طور غیر منتظره هوا آرام می شود و ماشین به راحتی راهش را ادامه می دهد. نیمه شب به روستایی در آن نزدیکی می رسند و در آن جا متوقف می شوند. صبحدم به مسیرشان ادامه می دهند. تا این که دوباره ماشین در برف و یخبندان متوقف می شود و تلاش راننده برای حرکت دادن ماشین به جایی نمی رسد. در حالی که ناامیدی همه را فرا گرفته، بارقه امید در دل استاد می درخشد به طوری که در آینه صاف و روشن سیمای نورانی اش منعکس می شود و زبان به نام ولی الله الاعظم حجّة بن الحسن(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) می گشاید که: ای آقا و ای مولای ما! مپسند که ما اهل ولاء در این بلا درمانیم.» که ناگهان وسیله نجاتی می رسد و آن ها را از این گرفتاری نجات می بخشد.

سرانجام در غیر مقصدی که اراده نموده بود و در محلّی که نیاز فراوان به ارشاد و ترویج دین داشتند، رحل اقامت گزید و به نحو احسن نذر خود را ادا کرد.(2)

ص:98

ص:99

منزلشان می رفت و در مجلس ختم آن ها شرکت می نمود.

در مراسم شادی آن ها نیز شرکت می جست. در این اواخر که یکی از همسایگان ایشان از سفر کربلا باز گشته بود، برای دیدار وی همراه با استاد و اعضای دفتر و بعضی از فرزندان و داماد بزرگوارشان به منزل او رفتیم و استاد با احوالپرسی گرم و خوش آمد گوئی، از وی تفقّد نمود. خلاصه، این گونه نبود که مشغله های زیاد درسی و مقام افتا، ایشان را از این برنامه ها باز دارد.

ص:100

خود در این باره می گوید:

«بنده اگر وقت کنم در همین حال اگر در علمی باید خدمت استاد دیگری زانو بزنم و درس بیاموزم، هیچ ابایی ندارم؛ چه این که در ایّامی که در صحن مطهّر حضرت معصومه(س) بعضی از دروس را تدریس می کردم، با یکی از فرزندان مرحوم صدر در سن 16 - 17 سالگی که در درس من شرکت می کرد، آشنا شدم و با وی انس گرفتم. دیدم که در علم ریاضی خیلی تسلط دارد. در همان ایّام که ایشان شاگرد من بود، حدود 15 جلسه از ایشان درس ریاضی آموختم.»(1)

ص:101

کدورت ها و کینه ها پیراسته و پاک کرده بود؛ به گونه ای که مسئول دفتر ایشان اظهار می داشت: در یکی از روزهای آخر عمرش وقتی در محضر ایشان بودم، این جمله را از ایشان شنیدم که: «در دل من کدورت و کینه هیچ مؤمنی نیست و اگر در سراسر عالم بفهمم به یکی از بندگان مؤمن ظلمی روا داشته شود، بسیار ناراحت و رنجیده می شوم.»(1)

ص:102

ظالمانه پهلوی بود، امضا کرد.(1)

سال 1353 ش. هم زمان با دستگیری و تبعید عدّه ای از مدرّسان عالی قدر، ایشان نیز دستگیر و راهی زندان شد. در سال های 1353 و 1354 ش. در زندان های مختلف، از جمله: زندان ساواک و شهربانی قم، قزل قلعه(انفرادی و عمومی)، اوین و قصر، زندانی می شود.(2)

ص:103

ندارند و نمی توانند این همه عواطف پاک و احساسات پرشور را ببینند، دست به حملات وحشیانه و جنایات ننگین می زنند تا بدین وسیله آتش حقد و عنادشان را خاموش کنند. مگر مردم بی دفاع و طلّاب حوزه علمیه قم در روز 19 دی ماه چه کردند که آنان را بی رحمانه به خاک و خون کشیدند؟ کثیری را کشتند و عدّه زیادی را مجروح کردند...

خوشبختانه مردم داخل کشور و جهان خوب فهمیدند و آگاه شدند که جنایات 19 دی و اعمال وحشیانه کماندوها، صد در صد اهریمنی و ضدّ انسانی بوده است. لذا به دنبال آن، سیل اعتراضات شروع شد. این مراجع عظام تقلید هستند که همه یک صدا نسبت به جنایات 19 دی و توهین به مقام شامخ مرجع عالیقدر شیعه اعتراض کردند...

روحانیت واقعی از بزرگ مرجع تقلید شیعیان جهان زعیم عالیقدر حضرت آیة الله العظمی خمینی(مدّظله العالی) جدإ؛ّّ نیست، مراجع عظام ما همگان مانند یک روحند در چندین تن...

در خاتمه، سلام ما بر تو ای وارث انبیاء و ای نائب راستین حضرت بقیة الله حجة ابن الحسن العسکری(ارواحنا الفدا). درود فراوان ما بر تو ای مرجع بزرگ شیعه، ای زعیم عالیقدر اسلام حضرت آیة الله العظمی خمینی(مدّ ظلّه العالی). حوزه علمیه قم. اسماعیل صالحی مازندرانی. 1356.»(1)

در سال 1357 ش. قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، برای آگاهی بخشیدن به مردم در مورد این انقلاب بزرگ، در مناطق مختلف کشور، بویژه در استان های یزد و کرمان، سخنرانی های حساسی ایراد نمود و راهپیمایی های بزرگی علیه رژیم منحوس پهلوی به راه انداخت. به این ترتیب او سعی

ص:104

داشت تا نهضت امام خمینی با شتاب بیشتری به پیروزی نایل شود.(1)

ص:105

کردم، جوانانی را ساختم که اگر در قلب کفر و دریای کفر وارد شوند، کف پایشان نم بر نمی دارد. این جور محکم و مستحکم و شکست ناپذیر هستند، این ساختن، کار مشکلی است. این کار، ایمان و عشق و فداکاری می خواهد... شما عزیزان باید جوانان و نوجوانانی تربیت کنید که با ایمانشان با شیطانِ درون و بیرون مبارزه کنند، هوا و هوسِ نفس را مهار کنند، رو به سوی خدا بروند....»(1)

ص:106

ص:107

ص:108

شهیدپرور مازندران تسلیت گفته، از خداوند متعال برای آن بزرگوار علوّ درجات و برای بازماندگان محترم صبر و اجر مسئلت می نمایم. اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام.»(1)

ص:109

و دوازده می باشد. پدر و اجدادم از علما و روحانیّون بوده اند. در سنّ 5 - 6 سالگی به وسیله پدر عالم و زاهدم، با قرآن کریم آشنا شدم. آن بزرگوار بخش کمی از این کتاب عزیز را به من آموخت؛ قسمت عمده را بدون احتیاج به تعلیم خواندم. پس از آموختن قرآن مجید برخی از کتب مذهبی و تاریخی رائج آن زمان را و نیز مقداری از کتاب جامع المقدّمات را در محضر حضرت والد «قدّسرّه» خواندم. نوشتن را هم از جناب ایشان آموختم. در همان ایّام که در سنین نوجوانی بودم، اشتیاق هجرت و رفتن به حوزه علمیّه بابل - از شهرهای بزرگ مازندران - (صانها الله تعالی عن حوادث الدّهتر و بوائق الزّمان) در من پیدا شد که بهتر است از آن تعبیر به اشتعال کنم؛ اشتعالی که یدرک و لا یوصف؛ اشتعالی که هیچ عاملی قدرت مقابله با آن را نداشت. حدود دو - سه سالی در مدرسه صدر بابل درس خواندم. پس از آن راهی تهران شدم و حدود دو سال در تهران تحصیل کردم؛ در مدرسه محقّر و کوچکی به نام خازن الملک سال 31 - 32 و سال تحصیلی 33 در حوزه مقدّسه قم، مدرسه فیضیّه بودم. پس از آن با حالت بی قراری راهی حوزه مبارکه مشهد مقدّس شدم. حدود پنج سال و اندی در حوزه مشهد در جوار مرقد مولایم امام هشتم(ع) ماندم. سال یک هزار و سیصد و سی و نه هجری شمسی مجدّداً به حوزه قم برگشتم. الی الآن - 1374 - در حوزه مقدّسه قم انجام وظیفه می کنم. تدرّس و تدریس این جانب در محور منقول، فقه و اصول بوده و می باشد. البتّه معقول را هم خوانده ام و در گذشته بعضی از کتب آن را نیز تدریس کرده ام؛ مانند شرح منظومه و بعضی از جلدهای اسفار. در نهضت عظیم و انقلاب شکوهمند اسلامی به رهبری امام راحل(قدّسرّه) حضور فعّال و مؤثّر - در حدّ امکان و توان داشته و دارم. مدّتی هم در زندان های مختلف ساواک و

ص:110

شهربانی قم، قزل - قلعه، سلّول و عمومی آن، اوین و قصر بوده ام.

آثار قلمی این جانب عبارتند از: 1- تقریر دروس خارج طهارت؛ 2- تقریر خارج بیع و خیارات مکاسب؛ 3- تقریر دروس خارج اصول از اول مباحث الفاظ تا آخر مباحث اصول عملیّه؛ 4- دروس خارج طهارت تا اواخر مبحث نجاسات که ادامه دارد؛ 5- دروس خارج بیع مکاسب؛ 6- دروس خارج مبحث ولایت فقیه؛ 7- دروس خارج مبحث انفال؛ 8- دروس خارج مبحث خمس؛ 9- دروس خارج قضا؛ 10- درس هائی از وکالت؛ 11- خارج بخشی از کفالت؛ 12- دروس خارج اصول از اوّل مبحث الفاظ تا اوائل مبحث ظن که ادامه دارد.

از رقم 4 تا رقم 12 درس های خارج این جانب است که بسیاری از آن ها تکثیر و در اختیار اصحاب بحث قرار گرفته است. حواشی و تعلیقات و یا توضیحات مختصری هم بر برخی از کتب معقول دارم.

ص:111

ص:112

ص:113

ص:114

ص:115

ص:116

آمده و در این شهر مورد استقبال علما و مردم قرار گرفت و به اصرار مرحوم آیت الله حاج شیخ علی اکبر لنگرودی که اعلم علمای لنگرود به شمار می رفت، در لنگرود ماندگار شد و در این مدت علاوه بر تدریس، مشغول وعظ و خطابه و ارشاد و هدایت مردم گردید.

ص:117

اطلاعی در دست نیست ولی به ظنّ نزدیک به یقین معظم له بایستی مراحل ابتدایی تحصیل را در شهر لنگرود و در رشت که دارای مرکزیت علمی بیشتری بوده، به اتمام رسانیده باشند. در کتاب خطی بیت الاحزان که هم اکنون در پیش یکی از نوادگان دختری آن مرحوم است، صورت اجازات و نیز اسامی اساتیدی که وی از آن ها اجازه اجتهاد، روایت و... دریافت کرده اند بدین شرح آمده است: آیات و حجج الاسلام: ملا عبدالله مازندرانی(اجتهاد - روایت)، آخوند خراسانی، حاج شیخ شعبان رشتی، حاج سید اسدالله اشکوری، شریعت اصفهانی، صدر کاظمینی، حاج شیخ اسماعیل محلّاتی، شیخ محمدعلی خوانساری، شیخ محمدعلی رشتی، سید ابوالحسن اصفهانی و...

مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالله ممجّد لنگرودی به علت مخالفت با رضاخان، مورد غضب عمّال رضاخانی قرار گرفته و مدتی را به صورت تبعید در رشت و یکی از دهات لنگرود به نام «دریاسر» که حتی فاقد هر گونه امکانات اولیه بود، زندگی کردند.

2 - مرحوم میرزا عبدالباقی لنگرودی یکی از برجستگان برخاسته از این خاندان است. از تاریخ تولد و تحصیلات وی اطلاعی در دست نیست وی بسیار از قبالجات و اوراق و اسناد و املاک قدیمی به خطّ خوش آن مرحوم هنوز موجود است.(1)

3 - آیت الله العظمی حاج سید مرتضی مرتضوی لنگرودی یکی دیگر از برجستگان علمی و معنوی این خاندان بود که در سال 1383 ق. در قم وفات یافت و در جوار حرم مطهّر فاطمه معصومه(س) به خاک سپرده شد.

ص:118

ص:119

رودسر، اشکور، املش و حتی تنکابن و رامسر، فامیلی آنان پسوند لاهیجی و رشتی داشت.»(1)

ص:120

در حالی که پنج ساله بود، وارد حوزه علمیه قم گردید ولی به علت ناسازگاری آب و هوای قم مدتی در تهران بستری و پس از درمان به لنگرود بازگشته و در همان جا در خدمت والد بزرگوارش و آیت الله آقا شیخ علی اکبر لنگرودی به تحصیل علوم پرداخته است. و در سال 1305 ش. برای ادامه تحصیل به همراه برادرش به قم آمده و تا سال 1319 ش. در این حوزه کهن مشغول تحصیل علوم متداول آن عصر بوده اند. سیوطی و شمسیه و جامی و گلستان سعدی و... را در نزد مرحوم آقا شیخ محمدحسین ساوجی و نیز مطوّل و معالم و قوانین را در محضر آیت الله شیخ محمدعلی اراکی تلمّذ کرده و با فرزند بزرگ معظم له مباحثه می کردند.

ص:121

گونه ای که چشم هایم می سوخت. برگشتم به حجره مدرسه خان و دراز کشیدم که یک مرتبه به قلبم الهام شد که این طوری نباید درس بخوانی، روزی دو درس، یکی صبح و یکی بعدازظهر کافی است و با هر جان کندنی باید آن را یاد بگیرم. احساس کردم سوزش چشمم خوب شده با نشاط بلند شدم و همین شیوه را به کار بستم. شش ماه درس خواندم، کار به جایی رسید که پس از شش ماه، تدریس هم می کردم و از همان زمان به بعد این شیوه را به کار بستم، هم درس می گفتم و هم درس می خواندم و در همه امتحانات رایج حوزه با نمره عالی قبول می شدم.»(1)

ص:122

اشتباه کرده بودم».(1)

ص:123

همچون آیات عظام: مرحوم کفایی، حاج شیخ علی اکبر نوقانی، حاج شیخ مجتبی و حاج شیخ هاشم قزوینی به حوزه مشهد گرمی بخشیدند و مدرسه ها را یکی پس از دیگری، طلبه ها از دست عمّال رضاخان بازپس گرفتند و شور و نشاطی در این حوزه به وجود آمد و حیات مجدد به این حوزه بازگشت.

مرحوم آیت الله ممجّد لنگرودی از سال 1319 تا سال 1325 در این حوزه به تحصیل و تدریس اشتغال داشته است. خود وی در این باره می فرماید:

«من حدود شش سال در حوزه مشهد ماندم؛ در این مدت، کار اصلی من، تدریس بود. عده ای از طلبه ها خدمت آقا شیخ مجتبی قزوینی رفته بودند که درس مکاسب برای آنان شروع کند. ایشان گفته بود: اگر آقای ممجّد هم در درس شرکت کند، من برای شما مکاسب می گویم. اینان پیش من آمدند و گفتند: آقا چنین گفته است. به این آقایان عرض کردم اگر آقا برای من شوارق بگوید در مکاسب ایشان شرکت می کنم. آقا پذیرفت که برای من شوارق بگوید و من هم در مکاسب ایشان شرکت کردم.»(1)

آیت الله ممجّد درس شوارق و قسمتی از مکاسب را در نزد آیت الله حاج شیخ مجتبی قزوینی، و مابقی مکاسب را در نزد آیت الله حاج شیخ هاشم قزوینی و جلد اول کفایه را در نزد آیت الله حاج شیخ علی اکبر نوقانی تلمّذ کرده و خود نیز لمعه را برای عده ای تدریس می کردند.

ص:124

آیت الله حاج شیخ مرتضی حائری امتحان داده و معظم له در ذیل ورقه امتحانی ایشان نوشته بود: «آقای ممجّد از عهده امتحان خوب برآمده و شایستگی تدریس دارد».(1) و ماهی صد تومان شهریه برای وی مقرر داشتند. ورود معظم له به قم در سال 1325 شمسی بود که تا سال 1345 شمسی به مدت 20 سال ادامه داشت. در این دوران نسبتاً طولانی معظم له از محضر آیات بزرگواری تلمذ کرده اند. در این باره می فرماید:

1 - آقا شیخ شعبان چافی(چاف از قرای لنگرود است) در نزد وی کفایه جلد اول را دوبار، خواندم. او، مرد ملایی بود و خیلی مسلط بر درس، ولی از نظر مادی خیلی فقیر و تهی دست بود و به طور معمول از پول نماز و روزه استیجاری، امرار معاش می کرد. در سنین جوانی هم به رحمت خدا رفت.(2)

2 - آیت الله آقا شیخ عبدالحسین فقیهی رشتی؛ ایشان هم اهل «دَیْوسْل» از قرای لنگرود بود. پدرش به نام آقا شیخ شعبان رشتی از عالمان بزرگ بود که عده ای از مردم خطه گیلان از ایشان تقلید می کردند.(3) جلد دوم کفایه را در نزد ایشان خواندم و پس از اتمام کفایه، در درس خارج ایشان هم شرکت می کردم.(4)

3 - آیت الله سید مرتضی مرتضوی لنگرودی؛(5) ایشان در سال 1373ق. وارد حوزه علمیه قم شدند. و به مدت 10 سال یعنی تا زمان رحلت شان در درس خارج فقه و اصول ایشان در مسجد عشقعلی شرکت می کردم. با این بزرگوار فامیل هم هستیم. از نظر علم و فضل به حدّی بود که وقتی می خواست حوزه نجف را ترک و به ایران بیاید، مرحوم آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی راضی نمی شد، ولی به علت ناسازگاری آب و هوای نجف، به ایران آمد و در تهران ساکن شد و آن وقت به دعوت آیت الله

ص:125

بروجردی به قم تشریف آورد و درس و بحث را شروع کرد و جزو بزرگان و مراجع تقلید به شمار می رفت.(1)

4 - آیت الله بروجردی: ایشان فقیه توانایی بود و در تربیت شاگردان بسیار موفق بود. توفیق داشتم از بدو ورود ایشان به قم تا آخر عمر شریف آن بزرگوار، از محضرشان استفاده کنم.(2)

5 - حضرت امام خمینی: من از ارادتمندان حضرت امام بودم. رفتار، منش و دانش ایشان برای من خیلی جاذبه داشت. در درس خارج فقه ایشان شرکت می کردم و علاوه بر آن، درس منظومه ای هم برای ما می گفت. ابتدای آشنایی من با حضرت امام از طریق حاج آقا مصطفی بود ؛ من برای حاج آقا مصطفی «شمسیه» می گفتم. روزی که این آیه شریفه مطرح بود، سیقولون ثلاثة رابعهم کلبهم و یقولون خمسة سادسهم کلبهم رجماً بالغیب و یقولون سبعة و ثامنهم کلبهم قل ربّی اعلم بعددهم... من گفتم: عدد اصحاب کهف هفت نفر بودند و هشتمین، سگ آنان بود. تا همین جمله را گفتم، حضرت امام از دَر وارد شد. فرمود: از کجا می گویی که اصحاب کهف هفت نفر بودند؟ گفتم: به خاطر حرف «واو» چون خداوند در آن دو احتمالِ قبل «واو» نفرموده ولی در احتمال سوم، «واو» فرمود و این نشان می دهد سخن قبل تمام است و جمله بعدی، جدای از آن است. امام از این سخن و برداشت من خوشش آمد و از آن به بعد، اصرار داشت که آقامصطفی منطق را در نزد من بخواند.

به یاد دارم ماه رمضانی بود و من به خاطر مریضی یکی از فرزندانم نتوانستم به تبلیغ بروم. روزی به منزل حضرت امام رفتم، امام فرمود: آقای ممجّد! چرا به تبلیغ نرفته ای؟ عرض کردم: فرزندم مریض بود، نتوانستم. ایشان استکان آبی را تبرّک کرد و به من داد و فرمود: این آب را به مریض بده،

ص:126

ان شاءالله خوب می شود. آب را بردم به فرزند مریضم دادم، شفا پیدا کرد و این قضیه بر ارادت من به ایشان افزود.

امام شخصیت بسیار بزرگی بود. ویژگی هایی داشت و از خصالی برخوردار بود که در کمتر کسی وجود داشت. بسیار متواضع بود؛ در برابر طلبه ها، خیلی تواضع می کرد. چه در جلسات خصوصی و چه در جلسات عمومی وقتی طلبه ای، هر چند ساده و معمولی، وارد می شد و جناب ایشان متوجه می گردید، به تمام قد بلند می شد و احترام می کرد. از دیگر خصوصیات امام، پرهیز از اسراف بود. شاهد بودم روزی پس از درس، به اشکال طلبه ای پاسخ می داد که متوجه شد آن طرف مسجد، لامپی بی جهت روشن است، بدون این که از اطرافیان بخواهد فوراً رفت لامپ را خاموش کرد و آن گاه، جواب اشکال طلبه را داد. اتفاقاً در زمان جنگ برخی اشکال می کردند و بر ادامه جنگ خُرده می گرفتند، من همین خاطره را برای ایشان نقل می کردم و می گفتم: این چیزی است که من به چشم خودم دیدم. شخصی که این قدر در امور شرعی مقیّد می باشد چگونه در برابر این مسائل که به نظر شما اشکال می آید، بی توجه می تواند باشد؟ حتماً مصلحت اسلام و نظام را این می بیند. همین علاقه و ارادت ما به امام و آقامصطفی، سبب شد تا پس از شهادت ایشان که در سراسر ایران، مجالس عزا برپا شد و ما هم به نوبه خود با جدّیت در این جهت کوشا باشیم، تصمیم گرفتیم برای آن مرحوم مجلس ترحیم برگزار کنیم. اطلاعیه ای تهیه کردیم و با تیتر درشت نوشتیم: «حضرت آیت الله آقامصطفی خمینی فرزند برومند مرجع عالیقدر جهان تشیع، حضرت آیت الله العظمی حاج آقا سید روح الله خمینی» ساواکی ها متوجه شده بودند به چاپخانه رفته بودند تا جلوی چاپ را بگیرند، مدیر چاپخانه

ص:127

آنان را خام کرده بود و گفته بود: اعلامیه چاپ شده و دارد منتشر می شود. با همه این مزاحمت های ساواک، اعلامیه چاپ و منتشر شد و برای اولین بار در لنگرود مجلس باعظمتی برای فرزند امام برگزار شد و مرحوم آیت الله دکتر ضیایی سخنرانی داغ و پرشوری کردند.(1)

6 - آیت الله گلپایگانی، پس از تبعید حضرت امام به ترکیه و رحلت آیت الله لنگرودی، مدت کمی در درس حضرت آیت الله گلپایگانی شرکت کرده و پس از آن به لنگرود رفت و ساکن شد.(2)

ص:128

این وضع ترک می کنم و آن را به حال خود رها می سازم. رو به من کرد و گفت: «آقای ممجّد! من با هزینه خودم برای شما ماشین کرایه می کنم و شما را به قم می فرستم ولی شما جواب امام زمان(عج) را چه خواهی داد؟!» چنان این سخن از سر سوز و اخلاص بود که مرا به شدت منقلب کرد و هنوز هم هر وقت یادم می آید، گریه ام می گیرد. از این روی قول دادم یک سال دیگر هم بمانم تا وضع مدرسه سر و سامان بیابد. اَلآن بیست و پنج سال - یعنی سال 1374 (موقع مصاحبه با ایشان) - است که آن سخن مرا ماندگار کرده است».(1)

ص:129

پروردگار هر روز به صورت تمام وقت، روزانه هفده درس از امثله تا کفایه می گفتم که در این اواخر بر اثر فشار زیاد و کهولت سن، سکته کرده و از کار افتادم.

2 - اوایل انقلاب اسلامی، هجوم جوانان و گرایش آنان برای طلبگی زیاد بود ولی ما از نظر ساختمان در تنگنا بودیم. با کمک های متولیان مدرسه لنگرود حضرات آیات: فقیهی رشتی(ره) و سید محمدحسین لنگرودی (مدّظله العالی) مدرسه بازسازی و حجرات زیادی احداث گردید و از نظر امکانات وضع مدرسه ما خوب و بر تعداد طلبه ها افزوده شد. اگر حمل بر خودستایی نشود، ما در مدرسه خودمان شاید از نظر امکانات و شهریه نسبت به سایر مدارس گیلان خیلی قوی نبودیم ولی از لحاظ وضع درسی طلاب، از مدارس نمونه گیلان به شمار می رفتیم. به طوری که طلبه های مدرسه ما در امتحانات حوزه قم موفق بودند. به روزی مرحوم آیت الله دکتر ضیایی - دبیر وقت شورای مدیریت حوزه علمیه قم - سرّ موفقیت طلبه های مدرسه لنگرود را پرسید؛ عرض کردم: ما اوّلاً نمی گذاریم وقت طلبه ها بیهوده بگذرد. ثانیاً اگر طلبه ای را ببینیم خوب درس نمی خواند، علت را پی گیری می کنیم تا مانع را برطرف سازیم و اگر قابل اصلاح نباشد، عذرش را می خواهیم و در این جهت مصلحت اندیشی نمی کنیم و سفارش هم نمی پذیریم؛ معیار، خوب درس خواندن است.

3 - یک جلسه تفسیر داشتیم که در سه سطح انجام می شد: هفته ای یک روز برای عموم مردم بود، یک روز برای فرهنگیان و تحصیل کرده ها و روزهای پنج شنبه برای طلاب که در کنار تفسیر، به مسائل ادبی و نکات فقهی و اصولی هم می پرداختیم»(1)

ص:130

معظم له با اشتغالات دیگری همچون حضور مستمر در شورای روحانیت شهر، اعزام نیروهای رزمنده به جبهه، سخنرانی ها و شرکت در محافل گوناگون مذهبی در سطح شهر و یا شهرهای دیگر استان، لحظه ای از طلاب غافل نبود. او به طلاب درس خوان عشق می ورزید و همواره آنان را نصیحت می کرد و از ضعف و سستی و از به هدر دادن عمر و نشاط جوانی و غفلت از این موقعیت استثنایی و خدادادی، آنان را بیم می داد.

ص:131

مدرسه بیاورم، ولی یک نفر آنان را هر چه اصرار کردم نیامد. خلاصه متوجه شدم که طلبه، گلی از گلستان مهدی است، خیلی باید به وقت و موقعیت آنان ارزش داد».

ص:132

نکته را در آن جا از ایشان دیدم.

5 - ایشان برای پذیرش طلبه یک دوران آموزشی داشتند که پس از آن دوران به او یا ولیّ او تذکر می دادند که ایشان استعداد این رشته تحصیلی را دارند یا نه؟ در صورت منفی بودن، رشته دیگری را که وی استعداد و زمینه آن را داشته به او متذکر می شد.

6 - ایشان تأکید داشتند هر طلبه ای که مثلاً مشغول پایه دوم هست پایه اول را به دیگران تدریس نماید.

7 - سفارش و تأکید فراوان به مباحثه کردن هر یک از دروس به صورت دو نفری یا سه نفری را داشتند.

8 - سعی می کرد شاگردان را ضمن آموزش قرآن و تجوید آن ها را با مباحث کلی مربوط به قرآن آشنا نمایند و هر روز اول صبح جلسه ای با همه طلاب در همه سطوح در زمینه قرآن داشتند؛ از آموخته های ادبی و نحوی طلاب در آن جلسه به صورت تجزیه و ترکیب امتحان عملی می گرفتند و آیاتی را در زمینه های گوناگون و مناسب و مورد نیاز روز طلاب، برای آنان توضیح و تفسیر می کردند.

9 - در ضمن تدریس دروس اصلی، درس اصلی تر از همه، یعنی اخلاق را نیز خود به عهده داشتند و آن را در ضمن دروس مختلف به مناسبت هایی که پیش می آمد، مطرح می کردند.

10 - یکی از روش های بسیار جالب ایشان که من در این حد از کسی سراغ ندارم، نظارت دقیق و مستمر بر دروس و اخلاق طلاب بود. گاهی از شب ها به مدرسه سرکشی می کرد که نکند طلاب مشکلاتی داشته باشند.

11 - نقش ایشان در جبهه و جنگ؛ در زمان جنگ بنده به اتفاق برخی از

ص:133

دوستان در فرماندهی تبلیغات واقع در اهواز، در این جهت در خدمت بودم که مقاله های مختلف و مناسب با ایام جنگ تهیّه می کردم و به طلاب اعزام به جبهه ارائه می شد. در همین راستا از علمای دیگر شهرستان ها استفاده می کردیم؛ از جمله وقتی بنده به ایشان پیشنهاد کردم که در این رابطه ما را یاری نمایند، ایشان دست به قلم بُرده و مقاله ای بسیار جالب و علمی در زمینه قرآن برای ما ارسال داشتند که نشان می داد ایشان در تفسیر قرآن کار زیادی کرده اند.(1)

ص:134

علاقه مندی مردم به او، که مرجع علی الاطلاق بودند، مانند یک طلبه گمنام زندگی کنند و حقوق او مساوی باشد با یک طلبه. و به راستی این ها الگو بودند و زندگانی کردن آنان با این سختی ها و رنج ها باعث کاهش رنج و اندوه طلاب بوده و طلاب می دیدند که اگر آنان مشکل دارند، زُعمای آنان نیز همان سختی و مشکل را نیز دارند.

آن وقت آقاشیخ جعفر شمس لنگرودی که انسان باصفایی است، یک جمله ای تاریخی در این باره داشتند و آن این است که می فرمود: آقای ممجّد! تا وقتی که زندگی آقای حائری، آقاشیخ مهدی پایین شهری، آقا سید محمدتقی خوانساری و... را از نزدیک ندیده بودم و سادگی زندگی آنان را به چشم خودم مشاهده نکرده بودم، فکر می کردم آخوندی هم یک راهی برای امرار معاش است ولی از آن وقتی که زندگی این بزرگان را از نزدیک دیدم، فهمیدم «رسالت روحانیت» خیلی بالاتر از مطامع دنیوی است.»(1)

ص:135

می آوریم:

در دوران پر اختناق رضاخان، تحصیل در حوزه علمیه قم، بسیار دشوار بود. یادم هست روزی در مدرسه خان برای عده ای معالم تدریس می کردم که به من خبر دادند مأموران آمده اند که شما را ببرند. یا درس را آن قدر طول بدهید که این ها بروند و یا این که آماده باشید. من هم در آن موقع کم سن و سال بودم. دیدم چاره ای نیست باید همراه این ها بروم، طول دادن فایده ای ندارد. درس را تمام کردم مأموران وقتی آمدند مرا ببرند، دیدند من خیلی کوچک و کم سن و سال هستم. یکی به دیگری گفت: این بچه است او را کجا ببریم؟ از بردن من منصرف شدند و شرمشان آمد که بچه ای را به کلانتری ببرند و مورد بازخواست قرار بدهند. طلبه ها به خاطر عمامه ای که بر سر داشتند، خیلی زجر می کشیدند و افراد لاابالی و مأموران دستگاه، آنان را خیلی آزار می دادند. من کم تر از ده سال داشتم که عمامه گذاشته بودم و همین، سبب می شد که در جامعه خیلی وقت ها از حقّ طبیعی خود محروم بمانم و یا آزار ببینم.

ارادت و عشق به خاندان پیامبر(ص): یکی از صفات برجسته و بارز آیت الله ممجّد)، عشق و اخلاص آن مرد بزرگ به خاندان عصمت و طهارت بود. نگارنده شاهد بودم در ماه رمضان که ایشان در مسجد کنار حوزه علمیه وقتی منبر می رفت، وقتی جملات روضه را می خواند بی اختیار و با صدای بلند گریه می کرد. آن چنان اشعار عربی را سوزناک می خواند - مخصوصاً اشعار مربوط به حضرت علی اصغر(ع) - که سخت ترین قلب، شکسته و اشک از چشمان همه مردم سرازیر می شد. اینجانب روزی به اتفاق ایشان در سال 1371 از صحن مدرسه فیضیّه در حال قدم زدن بودیم که روضه خوانی در زیر

ص:136

مدرس کتابخانه فیضیّه به مناسبت ایام فاطمیّه شروع به روضه خوانی کرد. ایشان روی سکویی نشست. در حالی که عصای خود را به زمین می زد آن چنان گریه کرد که تاکنون از هیچ کس و در هیچ محفلی چنین گریه کردنی را ندیده بودم.

حجة الاسلام عباسی - مدیر حوزه علمیه لنگرود به نگارنده فرمود: در سالی آقا در ماه رمضان در بیمارستان بستری بودند. یک شب به عیادت ایشان رفتم و ایشان تازه عمل جراحی نموده بودند. دیدم خیلی ناراحت است و اشک از دیدگانش جاری است؛ شروع کردم ایشان را دلداری دادن که ان شاءالله عمل مهمی نیست، به زودی خوب می شوید و دوباره مشغول تدریس خواهید شد، ناراحت نباشید؟ یک نگاهی به من کرد و فرمودند: ناراحتی من برای عمل جراحی نیست بلکه فردا شب، 19 ماه رمضان شب احیاء و شب ضربت خوردن مولایمان علی(ع) است و من می بایست در آن مراسم شرکت می کردم، در حالی که نمی دانم چه خطایی از من سرزده است که دارم این گونه تنبیه می شوم. امسال از گریه کردن در عزای آن حضرت محروم شده ام! و این جملات را وقتی می فرمود، اشک در صورتش جاری بود.

ص:137

می کند و چند ساعت بعد او را زنده از آب در می آورند که زنده بودن این دختر شبیه معجزه بود که وی آن را به برکت قدوم مهمانانش می دانست. پدرم عاشق بچه ها بود. عشق و علاقه زیادی به بچه ها داشت و گاهی طوری آن ها را سرگرم می کرد که باعث حیرت و تعجّب همگی مان می شد. بچه ها را احترام می کرد و آن ها را هم به آقا عشق می ورزیدند. (1)

ص:138

ص:139

ص:140

ص:141

ص:142

ص:143

خصوصیّات این بزرگوار، شاید بتوان به آنچه اشاره کردیم، اطمینان یافت. به هر حال او در دوره غیبت صغرا و روزگار زندگی سفیران ویژه امام عصر(ع) زندگی می کرده است.

پدر این بزرگوار نیز معلوم نیست که آیا از راویان شیعی بوده و یا این که شخصیتی معمولی داشته است؟ در این زمینه، تاریخ گویا نیست.

ص:144

تبار محدّثان و دانشمندی فاضل و ادیبی توانا بود.» گروهی از راوی شناسان چندان نظر مساعدی به او ندارند و می گویند: این محدّث در نقل حدیث، دچار مسامحه و تساهل بوده است. علاّمه ممقانی در اثر خود درباره این محدّث می گوید: «علّامه وحید بهبهانی از سخن نجاشی جواب داده و گفته: این که او گاهی در اسناد روایات مسامحه می کرد، نه از این جهت است که او در مسائل دینی بی مبالات بود؛ زیرا اگر چنین بود، از او به عنوان بزرگ قم و به عنوان انسانی دانشمند و استاد اجازات بزرگان مطرح یاد نمی شد». سپس مرحوم ممقانی می گوید: «ما هم سخن او را تأیید می کنیم و به اخبار ابن بطّه اعتماد می کنیم».(1)

ص:145

بزرگ ترین پدیدآورنده کتاب های حدیثی قرار گیرد. آن بزرگوار در اواخر سده چهارم هجری در سال 381 جان به جان آفرین تسلیم کرد و در کنار مرقد حضرت عبدالعظیم(ع) در شهر ری به خاک سپرده شد.(1)

2. احمد بن محمد بن نصر رازی سمسار؛(2)

3. احمد بن حسین بن عمران:(3) درباره این محدّث فقط نوشته اند که او از معاصرین شیخ صدوق است؛ اما منزلت علمی او در کتاب های تراجم مورد کاوش واقع نشده است.

در این جا یادآوری یک نکته دقیق رجالی شایان توجّه است. محقّق بزرگ آیت الله آقابزرگ تهرانی در اثر تحقیقی خود به نام «الاعلام» می نگارد:

احمد بن حسین بن احمد بن عمران، صاحب کتاب «اختصاص» است؛ کتابی که شیخ مفید، کتاب عیون و محاسن خود را، که در عصر ما به عنوان کتاب اختصاص شیخ مفید شهرت یافته، از کتاب اختصاص احمد بن حسین و از سایر کتاب های روایتی مانند کتاب مِحَن امیرالمؤمنین(ع) و فضائل امیرالمؤمنین از ابن دأب و کتاب صفة بهشت و جهنم و قبض روح المؤمن و الکافر از سعید بن جناح و غیر این ها، برگرفته است. و چون اوّلین کتابی را که شیخ مفید احادیث را از آن استخراج کرد، کتاب اختصاص احمد بن حسین بود، لذا کتاب مفید، به نام «اختصاص» اشتهار یافت. بر این اساس است که کتاب عیون و محاسن در فهرست کتاب های مرحوم مفید یادآوری شده است؛ اما کتاب اختصاص را هیچ یک از دانشمندانِ کتاب شناس در جمله کتاب های مفید ذکر نکرده اند.(4)

او سپس اضافه می کند:

ص:146

استاد بزرگوار ما، میرزاحسین نوری، در خاتمه کتاب مستدرک الوسائل، اشتباه فرمود که جعفر بن حسین قمی را از استادان مفید شمرد. ریشه این اشتباه از این جا ناشی می شود که او قصور کرد کتاب اختصاص از شیخ مفید است. بلکه جان کلام این جا است که احمد بن حسین روایت می کند از استاد خود، جعفر بن حسین قمی، آن گاه شیخ مفید که آمده از کتاب اختصاص احمد بن حسین به عین الفاظ، استخراج کرد؛ حاجی نوری خیال فرمود که مفید از جعفر بن حسین روایت می کند.(1)

4. محمد بن علی بن فضل بن تمام:(2) این محدّث بزرگوار، کنیه اش «ابوالحسین» و استاد حدیث گروهی از استادان شیخ نجاشی است.(3)

نجاشی در منزلت او چنین می نگارد:

محمد بن علی بن فضل بن تمام بن سُکَین؛ همانا او ملقّب به سُکَین شد؛ زیرا بزرگان حدیث، او را بسیار بزرگ می داشتند و او محدّث موجّه، موثّق، برجسته و دارای باورهای دینی درست و منطقی و بسیار خوش تألیف بود.

او آن گاه تمامی آثار این استاد حدیث را نام می برد.(4) از سخن شیخ طوسی بر می آید که او در سال 340 در قید حیات بوده است.(5)

ص:147

است که در مقطعی از زندگی خویش از شهر قم هجرت کرد و به سوی کوفه شتافت و رحل اقامت افکند و در همین کوفه بود که دنیا را بدرود حیات گفت.(1)

بر پایه همین سخن، تمامی رجال نویسان، این محدّث را ستوده و از او به نیکی یاد کرده و با دیده تکریم و احترام به او نگریسته اند.(2)

آیت الله خویی در کتاب خود می نویسد: جعفر بن حسین، یکی از استادان شیخ صدوق است که در شأن استادش گفته: «رضی الله عنه» که نشانه بزرگیِ این استادِ حدیث است.(3)

ص:148

ص:149

حضرت ولی عصر(ع) رسید و خواسته ها و حاجت های ابن قولویه را به امام عرضه داشت و پاسخ هایش را گرفت.(1)

در پایان، مناسب است برخی از احادیثی را که جعفر بن حسین مؤمن قمی نقل کرده، ذکر کنیم.

ص:150

مولاه فعلیّ مولاه اللهمّ وال مَنْ والاه و عاد مَنْ عاداه وانصُر مَنْ نصره واخْذُل مَنْ خذله. آن گاه زید به امیرالمؤمنین عرض کرد: بر من ناگوار بود که تو را تنها گذارم و دست از یاری تو بردارم؛ چه، اگر این کار را می کردم خداوند مرا خوار می کرد.(1)

ص:151

مادرم به قربان تو، چرا از میان آنان فقط مرا رها کردی و آزادی بخشیدی؟ حضرت فرمود: جبرئیل از طرف پروردگار به من خبر داد که در تو پنج خصلت وجود دارد که خدا و رسولش آن ها را دوست دارند: «الغیرة الشدیده علی حرمک و السخاء و حُسنُ الخلق و صدق اللسان والشجاعة؛ غیرت شدید بر همسر و سخاوت و خُلق نیک و راستگویی و شجاعت.» آن مرد کافر تا این سخنان را از رسول اکرم شنید، بلافاصله اسلام را برگزید و مسلمان شد و اسلامش بسیار عالی و محکم بود. او در یکی از جنگ ها، که در رکاب پیامبر گرامی اسلام بود، و به شدت جنگ کرد و به درجه شهادت نایل شد. (1)

ص:152

ص:153

ص:154

ص:155

ص:156

بن ابی طالب(ع)، دموسستنس خطیب یونانی و ابن ساعده خطیب عربی بر زبان ها جاری است. در دوران معاصر هم خطبای بزرگی زیسته اند که یادشان هیچ گاه از خاطره ها زدوده نمی شود.

دانشور پرتلاش، سید ابوالحسن برقعی، مشهور به سید مرتضی، نیز در زمره چنین خطبایی است. او در سال 1282 ش. در خانواده ای روحانی، در شهر مقدّس قم، چشم به جهان گشود. پدرش مرحوم حجت الاسلام سید عیسی برقعی، روحانی ای وارسته و باتقوا و زبانزد خاص و عام بود؛ به طوری که مردم معتقد بودند دستان آقاسید عیسی شفابخش است.

سید عیسی دارای 3 فرزند پسر و 4 فرزند دختر بود. یکی از پسران در سنین نوجوانی درمی گذرد؛ امّا دو فرزند پسر او، سیدمرتضی و سیدرضا، همچون پدر به تحصیل علوم دینی می پردازند. سیدمرتضی، خطیبی نام آور می گردد و سیدرضا، چون علاوه بر کارهای حوزوی دستی نیز در فرهنگ داشت، مدیریت مدرسه اسلامی باقریّه را بر عهده می گیرد.

ص:157

عالی راه یافت؛ به طوری که به اخذ درجه اجتهاد از حضرات آیات بروجردی و حجت نائل آمد.(1)

ایشان از درس تفسیر استاد علامه طباطبایی نیز استفاده می کرد. وی از آغاز طلبگی به منبر می رفت و به علت داشتن ذوق و قریحه فراوان و نیز صدای حزین و سوزناک، منبرش به اصطلاح عوام «گُل» می کند.

یک روز که در حرم مطهر حضرت معصومه(س) سخنرانی می کرد مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری مجذوب خطابه ایشان می شود و او را پیش خود فرامی خواند و کمی او را نصیحت می کند، مخصوصاً او را از غلبه هوای نفس برحذر می دارد و بعد می فرماید: «این سید جوان منبر را فتح خواهد کرد.» سیدمرتضی در آن موقع 17 سال بیش نداشت.(2)

ص:158

ایشان، گاه روایتی به چشم می خورد که در چند کتاب و از چند طریق روایت شده است. او حتی، اسم راویان حدیث را ذکر می کرد که این، نشانه حافظه قوی و تقیّد ایشان به ذکر سندِ روایت و حرف زدن مستند است.(1)

ص:159

عمیق جامعه شناسانه و مردم شناسانه حضرت زینب(س) داشت.(1)

ص:160

آقای برقعی تفسیر سوره فتح را می گفته که روز پنجم آقای فلسفی موضوع را عوض می کند، امّا آقای برقعی با تسلط و بدون تکرار مطالب روزهای قبل، تفسیر سوره فتح را ادامه می دهد و طلاب از سخنرانی ایشان یادداشت برمی داشتند.(1)

ایشان با آن که شاگرد مرحوم علامه طباطبایی بود، گاهی در تفسیر آیات، ذوق و قریحه خود را به کار می برد و مطالبی را بیان می کرد که در تفاسیر به آن اشاره نشده بود. از باب نمونه، به دو مورد از نکات تفسیری وی اشاره می شود:

مثال اول: ایشان در تفسیر آیه ان اوهن البیوت لبیت العنکبوت (2) می فرمود: چون عنکبوت برای دیگران دام می گذارد و موجود ظالمی است، خداوند هم خانه او را بر باد قرار داده است.

مثال دوم: در جلسه ای مطرح شده بود که چرا در اوّل سوره توبه بسم الله نیامده است؟ مرحوم اشراقی که سیدمرتضی او را استاد خود در تبلیغ و منبر می دانست، می فرماید: برای این که آن جا نفرین است. یکی از آقایان می گوید: «بسم الله الرّحمن الرّحیم، تبّت یدا ابی لهب.» سیدمرتضی گفته بود که نفرین است؛ ولی در سوره «تبّت» نعمت است و در سوره «برائت» نقمت. در توضیح گفته بود: در سوره تبت، نفرین شده تا آدم پستی چون ابولهب از بین برود و چون پاک شدن چنین انسانی از جامعه، نعمت است، لذا قبلش «بسم الله» آمده است.(3)

ص:161

آقای برقعی به منبر رفت. من (آقای یثربی) با مرحوم کوثری نوار سخنرانی ایشان را به خدمت امام در نجف بردیم. در آن سخنرانی آقای برقعی آیه شریفه والذین یقولون ربنا هب لنا من ازواجنا و ذریاتنا قرة اعین و اجعلنا للمتقین اماماً(1) را مطرح کرده بود، حضرت امام بعد از شنیدن نوار سخنرانی، فرموده بود: «هنوز هم کسی ذوقیات برقعی را ندارد».(2)

ص:162

می کند.(1)

ص:163

خرداد گریز زد، بی آن که بهانه ای به دست ساواک بدهد. البته این بهانه ندادن، برای مصلحت انقلاب و جلوگیری از تشنّج بود و خود ایشان از عمّال طاغوت ترسی نداشت. به هر حال، سخنرانی در بیت حضرت امام در شرایط حادّ بعد از پانزده خرداد، کار هر کسی نبود. مرحوم برقعی با بی باکی و شجاعت به دیگران هم روحیه داد و بذر شجاعت را در دل ها کاشت.(1)

ص:164

ص:165

ص:166

سیدعلی نقل می کرده که پدرم همیشه می گفت: بزرگ ترین افتخار من این است که آقای بروجردی به من عبا عطا کرده است.

روابط آن دو بزرگوار خیلی صمیمانه و محکم بوده است؛ به گونه ای که هر وقت آقای برقعی از مسافرت برمی گشت، آیت الله بروجردی به دیدار ایشان می رفته است. در واقع کمتر روزی بوده که همدیگر را نبینند. ماجرایی که در ذیل می آید، بیانگر علاقه مندی آن زعیم بزرگ به این خطیب فرزانه است:

مرحوم برقعی روزی بعد از منبر حالشان به هم می خورد. دکتر به بالینش می آورند، می گوید: ایشان مسموم شده و نباید بخوابد؛ زیرا اگر بخوابد. خواهد مرد. سیدعلی می گوید: تا صبح از خواب رفتن ایشان ممانعت کردیم. تا این که صبح صدایش تغییر کرد و حالش رو به بهبودی رفت. هنگامی که آیت الله بروجردی به ملاقات ایشان می آید و از ماجرا آگاه می شود، می فرماید: اگر برای معالجه اش هم وزن خودش هم طلا بخواهند، من پرداخت می کنم. امّا متأسفانه علی رغم معالجات، صدای سوزناک و حزین ایشان تا آخر عمر به حالت اولیه اش برنمی گردد. این ماجرا در حدود چهل سالگی برقعی اتفاق می افتد.(1)

ص:167

معلوم بود همان روز نوشته است، آن هم در آن سن. همیشه به فرزندان و طلاب جوان توصیه می کرد که کتاب را از باء بسم الله تا تاء تمّت بخوانند، نه این که از هر کتابی چند ورقی و از هر ورقی چند سطر، آن هم فقط برای سرگرمی بخوانند.

این خطیب نامور کتابی در زمینه مقتل در دست تألیف داشت، متأسفانه دست نوشته ناتمام آن، بعد از فوتش به علت گرفتاری های خانواده گم می شود!(1)

ماجرایی که نقل می شود، نشان از کثرت مطالعه و آگاهی و حافظه سرشار ایشان دارد که خواندن آن خالی از لطف نیست:

ص:168

جای شگفتی است که او چگونه توانسته است در این مدت، 73 منبر با 73 موضوع داشته باشد!

ص:169

ص:170

ص:171

مجتهدی این را فرستاده و گفته که آقای برقعی شدیداً به این پاکت نیاز دارد. در پاکت، دو تومان پول بود که پدرم آن را به آن خانم داد.(1)

ص:172

صدساله اخیر منبر کسی این چنین قدرتی در تکیه صوت نداشت ادامه می داد. - مرد بزرگ بود شخصیت بزرگ بود یک ضربت زد در یوم الخندق اسلام پایدار شد - یک ضربت خورد همه آرزوها به زیر خاک رفت .

مرحوم برقعی در میان فضائل حضرت زهرا(س) می فرمود:

حضرت مریم چهل سال به ریاضت نشست از دامانش یک مسیح به عالم داده شد حضرت زهرا(س) چهل روز به ریاضت نشست از دامانش یازده مسیح به عالم داده شد.

ص:173

به حضرت جانان تقدیم کرد.(1) و شهر قم و عاشقان اهل بیت(ع) نغمه خوان گلستان ولایت را برای همیشه از دست داد و آنان را در سوگ نشاند.

آقای یثربی نقل می کرد که برای یکی از طلبه ها در سالگرد آقای برقعی مکاشفه ای شده بود بدین قرار: «من رفتم باغ بهشت. دیدم روی قبر آقای برقعی باز است و پیامبر اکرم(ص) بالای سر او و ائمه اطهار(ع) دور قبر حلقه زده بودند. حضرت رسول فرمودند: ایشان در مصیبت فرزندم دامن دامن اشک ریخته است. بعد فرمودند: از بین چهل نفر یک نفر این گونه می شود. خواستم چیزی بگویم که آقای برقعی انگشت به لبش گذاشت یعنی: دم فرو بند، ادب نگاهدار و هیچ مگو.» (2)

ص:174

ص:175

ص:176

ص:177

ص:178

ص:179

پیروان آن ها را برافراشتند و خدمات ارزشمند و ماندگاری را از خود به یادگار گذاشتند. این نوشتار در پی معرفی یکی از همین چهره ها است.

ص:180

وجود آمد و جنگ های زیادی که بر سر قدرت به وقوع پیوست، در نهایت برکیارق بر همه آنان پیروز شد و زمام امور را به دست گرفت. او در سال 486، یک سال بعد از مرگ پدرش، به حکومت رسید و در سال 498، بعد از 12 سال حکمرانی، در نزدیک بروجرد بر اثر بیماری سل از دنیا رفت.(1)

ص:181

پس از آن در آن شهر (قم) در آمدند.(1)

سپس او در وجه نامگذاری این محلّه می نویسد:

چنین می گویند که بعضی از پادشاهان، از دور آتشی دید بر صحرای براوستان. سؤال کرد که آن چیست؟ گفتند: برازه است؛ یعنی زبانه آتش. بفرمود تا بدان موضع این ده را بنا کردند و آن را برازستان نام نهاد. سپس به مرور زمان، این کلمه دچار تحریف و قلب شد و گفتند «براوستان.» و براوستان از بزرگ ترین روستاهای قم است. و اما بعضی دیگر می گویند نام این ده در قدیم الایام انبارستان بوده؛ چون انبارهای عجم در آن محلّ قرار داشت.(2)

از مجموع سخنان این مورّخ بر می آید که براوستان در هنگام تألیف این کتاب، از منطقه های معروف در نزدیک قم بوده است. جغرافی دان پرآوازه اسلامی، یاقوت حموی(م: 618) چنین می نگارد:

براوستان قریة مِنْ قُری قم. منها الوزیر، اسعد بن محمّد براوستانی، وزیر السطان برکیارق.(3)

دیگر بزرگان هم مانند محدّث قمی و محقّق ممقانی، به همین سخن، بسنده کرده اند.(4) همان طور که محمد بن خالد برقی قمی و فرزند ارجمند او، احمد، از روستای برقه رود از اطراف قم هستند و بدین مناسبت به آن ها برقی می گویند و چون برقه رود از نواحی قم بوده، این بزرگواران قمّی هم نامیده شده اند.(5)

با این همه، لقب مشهور اسعد بن حسن، مجدالملک است. درباره خاندان او و نیز پدرش که چه شخصی و چه موقعیتی داشته و این که خود این وزیر شیعی دارای فرزندانی بوده یا نه، داده های تاریخی بسیار اندک است و لذا

ص:182

نمی توان در این باره نظر دقیق و قطعی ارائه کرد.(1)

اسعد بن حسن بن موسی بن محمد قمی، در قم نشو و نما کرد و باورهای دینی و اخلاقی اش در این شهر شیعه نشین و دانشمندپرور شکوفا و مستحکم شد. ولی از آن جا که به حوزه سیاست و مسائل اجتماعی گرایش داشت، از قم به سمت اصفهان، که مرکز حکومت سلجوقیان بود، حرکت کرد و در آن شهر اقامت گزید. او که مردی ادیب و اهل قلم بود، در دستگاه حکومت جهت کتابت و شغل دیوانی انتخاب گردید. پس از چندی، بر اثر لیاقت و شایستگی سیاسی اش در دولت برکیارق، ستاره اقبال او به اوج رسید و از سوی برکیارق به عنوان صدراعظم انتخاب شد و تمامی امور مالی مملکت به دست این سیاستمدار شیعه افتاد. او در دستگاه سلجوقیان از چنان موقعیت درخشان و بلندی برخوردار شد که به گفته «یاقوت حموی»، شخص برکیارق به شدّت تحت نفوذ و تأثیر او بود.(2) مجدالملک قمی، سالیان متمادی در رأس امور سیاسی و مالی حکومت سلجوقیان قرار داشت و با بهترین شیوه به تدبیر امور می پرداخت.

ص:183

مخصوصاً علویان، دریغ نمی ورزید. از کمک به افراد آبرومند غافل نبود و از خونریزی، بسیار کراهت داشت. او با این که شیعی بود، ولی با سایر فِرَق و طوایف مسلمان رفتاری عادلانه داشت.(1)

عبدالجلیل رازی درباره او چنین می نگارد:

خواجه مجدالملک از شیعیان بسیار معتقد، با اخلاص، اهل بصیرت و دانشمندی عادل بود.(2)

قاضی نورالله شوشتری در اثر ارزنده خود، او را از شیعیان خالص شمرده و بسیار از او تجلیل کرده است.(3)

آیت الله سید محسن امین می نویسد:

مجدالملک قمی وزیری بود که در انجام دادن خیرات و مبرّات و به جای آوردن عبادت، همانند نماز، روزه و دادن زکات بسیار دقّت و مواظبت داشت. او در درگاه خداوند متعال بسیار عبادت می کرد و نماز می خواند. هرگز بر ضرر دیگران اقدامی نکرد و نان کسی را قطع نکرد.(4)

محدّث قمی و محمّدعلی مدرّس تبریزی هم درباره اش گفته اند که او یکی از وزرای شیعی و امامی در دولت برکیارق سلجوقی بود که خدمات فراوانی، انجام داد.(5)

سایر تاریخ نگاران هم بر آنچه نقل شد، بسنده کرده اند.(6)

ص:184

شیعیان، عادلانه و منصفانه رفتار کند. در این زمینه نقل این داستان، که در منابع گوناگون آمده، مناسب است. نوشته اند:

شمس الاسلام حسنی می گوید: روزی نزد وزیر مجدالملک بودم؛ ناگاه دو بازرگان غریب از راه رسیدند. یکی از آنان اهل شهر حلب در سوریه که شیعه بود و نامش علی، دیگری از ماوراءالنهر بخارا و سمرقند که حنفی مذهب و نامش عُمَر بود. گویا این هر دو از پادشاهان زمان مقداری مال طلب داشته بودند و برای وصول طلب خود به آن جا آمده بودند. مجدالملک دستور داد تا به آن تاجر حنفی مذهب، از خزانه کشور پولِ نقد، بدهند ولی آن تاجر شیعی را حواله به یکی از تجار شهری از شهرهای دور دست کرد. مردی که از نزدیکان مجدالملک بود دچار شگفتی شد و گفت: ای وزیر بزرگ! از شما که یک وزیر شیعی هستی، جای شگفتی و حیرانی است که عُمَر را نقد می دهی ولی علی را نسیه! وزیر در جواب گفت: بله من این کار، را کردم اما این کار را انجام دادم تا مردمان بدانند که در هنگام وزارت و ریاست تعصّب نابجا و دور از انصاف روا نباشد. لذا احسان و نیک رفتاری او شامل سنّی ها هم می شود و جانب آنان را هم رعایت کردم.(1)

خصلت برجسته دیگر او این بود که در انجام کارهای خیر بسیار کوشا بود، به ویژه کارهایی که در جهت رونق بخشیدن به بارگاه امامان و امام زاده ها بود. یکی از خدمات ارزشمند او در زمان وزارت، ساختن گُنبد بر روی قبور مطهر امامان(ع) بود. مورّخان نوشته اند که مجدالملک، در قبرستان معروف بقیع در مدینه، بر روی قبور امام حسن و امام زین العابدین و امام محمدباقر و

ص:185

امام جعفرصادق(ع)، قبّه ای ساخت که قبر عباس عموی پیامبر اکرم هم در زیر این گُنبد قرار می گرفت. و نیز به دستور و کمک او، برای مرقد حضرت موسی بن جعفر و حضرت امام جواد(ع) گنبد ساخته شد. و همچنین مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی در شهر ری با تلاش بی دریغ او ساخته شد و بر روی قبر عثمان بن مظعون، صحابه بسیار معروف حضرت رسول اکرم، در قبرستان بقیع، یک چهار طاقی ساخت.(1)

ص:186

گروهی از سران سپاه سلجوقی نزد برکیارق آمدند و از او خواستند تا مجدالملک را به آنان تحویل دهد. برکیارق که به خوبی می دانست وزیر دانشمندش انسانی پاک و بی گناه است، درخواست آنان را اجابت نکرد. هر چه آنان اصرار ورزیدند که وارد خیمه شاهی شوند او اجازه ورود به آنان نداد. اما آن افراد، ناگهان به زور وارد سراپرده برکیارق شدند و با شمشیرهای بُرّان، بدن مجدالملک را قطعه قطعه کردند. به این ترتیب ایران را از خدمات یک انسان ارزشمند و فرهنگ دوست، محروم ساختند و لکّه ننگی در تاریخ برای خود حک کردند.

بیشتر مورّخان، بلکه همه آنان، تاریخ شهادت مجدالملک قمی را در اواخر قرن پنجم هجری، سال 492، نوشته اند.

ابن اثیر می گوید: شگفت این جا است که مجدالملک همواره، در سفر و غیرسفر کفن خود را همراه داشت. روزی کلیددار او در صندوق را باز کرد. هنگامی که چشم مجدالملک به کفن افتاد، با خود گفت: این کفن به چه کار آید؟ زندگی من با کفن کردن بدنم به آخر نخواهد رسید.(1) از این کلام ابن اثیر معلوم می شود که گویا به آن مرد بزرگ الهام شده بود که کشته خواهد شد.

بعد از شهادت او، در حالی که 51 سال بیشتر عمر نداشت، پاره های تن او را به کربلا برده و در کنار مرقد سالار شهیدان به خاک سپردند.(2)

ص:187

پاسخ این است که: اوّلاً با بررسی عملکرد این مرد بزرگ در زمان صدارت، این نکته به دست می آید که هدف اصلی او از این اقدام، کمک به پیشبرد تفکّر شیعی و یاری شیعیان و نیز ترویج نام امامان بزرگوار شیعه بوده است. گواه بر این ادعا، ساختن بارگاه برای مراقد امامان و امام زادگان است. همان گونه که خواجه نصیر طوسی با آن موقعیت بلند علمی و فلسفی، در کنار هلاکوخان مغول قرار می گیرد تا هم مذهب تشیع را ترویج نماید و هم سلطان وقت را از توطئه علیه شیعیان باز دارد. البته در آن روزگاران، خاندان سلجوقیان بیشتر به حفظ قدرت می اندیشیدند و برای به دست گرفتن قدرت با یکدیگر جنگ می کردند. از این رو، برای رسیدن به سلطنت، گویا توجه چندانی به اختلافات مذهبی نداشتند.

ضمناً ساختن بارگاه و گنبد برای قبور بزرگان دین، از منظر اکثر مذاهب اسلامی، کاری پسندیده و مستحب است. فقط فرقه وهابیت، که اخیراً در حجاز ظهور کرده است؛ مخالف این امور است. بنابراین در روزگار این وزیر شیعی، مذاهب اسلامی دیگر مخالف رونق بخشیدن به قبور بزرگان و امامان شیعه نبوده اند.

ص:188

ص:189

ص:190

ص:191

ص:192

ص:193

انزاب (1) آذربایجان شرقی متولد شد. پدرش مرحوم میرزا علی چهرگانی معروف به «آقاعلی» از علمای نجف و مدرّس حوزه های علمیه مشهد مقدس و از علمای خدمتگزار منطقه ارونق و انزاب بود. او و پدرانش، طبق یادداشت هایی که به جای مانده تا دوازده نسل یعنی حدود سیصد سال، از عالمان نجف دیده و مفتخر به کسوت روحانی بودند و به خاطر علاقه به زادگاهشان، - که مهد علم و ادب بود - بازگشته، به ارشاد و هدایت مردم می پرداختند. جدّ اعلای این خاندان، که در سیصد سال پیش امام جمعه خامنه بود، مدرسه ای دایر می کند و به تربیت طلاب علوم دینی مبادرت می ورزد. مرحوم آیت الله شیخ عبدالحسین غروی در مصاحبه با مجلّه حوزه فرموده اند:

«آقاعلی، جدّ اعلای ما، که امامت جمعه خامنه را بر عهده داشته، در پشت جلد شرح لمعه، با خط زیبا و خوانا، خطاب به فرزندانش نوشته است: فرزندانم! شما به شهرهای بزرگ بروید و در آن شهرها بمانید. من، در نجف تحصیل کردم. از نجف به مشهد مشرّف شدم و در آن شهر، حوزه درسی داشتم؛ ولی مادرم نوشت: به چهرگان بیا! امر او را اطاعت کردم و به این جا آمدم.»(2)

ص:194

حسن مجتهد، استفاده برد و پس از اتمام دروس سطح، برای تکمیل تحصیلات عالی حوزه به نجف اشرف مهاجرت کرد. حدود 19 سال در نجف اقامت کرد و در فقه و اصول به مراتب والایی رسید.(1)

ص:195

مرحوم میرزاحبیب الله رشتی در نجف اشرف به خاک سپرده شد.

4. آیت الله آقاضیاءالدین عراقی(1289 - 1361ق.): در اراک متولد شد و از محضر حضرات آیات آخوند خراسانی، سیدکاظم یزدی و شیخ الشریعه اصفهانی سود برد. شرح بر تبصره و مقالات الاصول از یادگارهای ایشان است.

ص:196

ص:197

انزابی(روحانی مبارز و نستوه و یار دیرین رهبر کبیر انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله العظمی امام خمینی و نماینده مردم شریف تبریز در مجلس شورای اسلامی در سه دوره متوالی و انیس مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه ای، فوت به سال 1378 شمسی و مدفون در وادی رحمت تبریز) و حاج غلامعلی انزابی(از مؤمنین و دینداران بازار تبریز و تهران، مقیم تهران) است.»(1)

ص:198

ص:199

ص:200

پزشکان معتمد تبریز، در دوازدهم رجب المرجّب 1381ق. (1339 ش) به ملکوت اعلی پیوست.

حاج آقا مردعلی چهرگانی، (برادرزاده آن مرحوم) نقل کرده:

«پدرم می فرمودند من در آخرین لحظات عمر آیت الله شیخ مرتضی چهرگانی نزد او بودم و سوره مبارکه یاسین را تلاوت می کردم. وقتی سوره یاسین به آخر رسید، روح ملکوتی ایشان نیز به آسمان ها پرواز کرد.»(1)

صبح گاهان آن روز، جنازه ایشان با شکوه تمام، از بیت آن مرحوم تا مقابل مسجد سیّدحمزه(مقبرة الشعرا) تشییع شد. سپس با حضور علما، تجّار، اصناف و نزدیکانش و به امامت آیت الله شیخ عبدالحسین غروی، (فرزند بزرگوارش، نماز اقامه شد. بنا بر وصیتش دفن در نجف اشرف یا قم)، جنازه مطهرش با همراهی فرزندش، آقای حاج غلامعلی انزابی، به قم انتقال یافت و طبق برنامه تنظیم شده با حضور علمای محترم، به ویژه آیت الله العظمی مرعشی نجفی، از مسجد امام حسن عسکری(ع) تا صحن حرم تشییع شد و سپس جهت دفن به قبرستان وادی السلام انتقال یافت و در حالی که به تربت حضرت سیدالشهدا(ع) - که آیت الله العظمی مرعشی نجفی(ره) عنایت کردند - معطّر گشت، در مقبره خویی ها( حجره 123) دفن شد.

حاج آقامرد علی چهرگانی در ضمن خاطره ای نقل می کند:

«هنگام تشییع آن مرحوم، آقای مرعشی فرمودند: شما در حقّ آیت الله چهرگانی ظلم کردید. ایشان عالم بزرگی بودند. اگر زودتر به من اطلاع می دادید، می گفتم بازار را تعطیل می کردند و تشییع جنازه شایسته ای که در شأن ایشان بود، به جا آورده می شد.»(2)

مجلس ترحیم و یادبود ایشان تا چهلم در تبریز ادامه داشت و هر روز در

ص:201

مسجدی از محلّه های این شهر برگزار می شد و مراسم اربعین این عالم بزرگ و فقیه بارع، پایان بخش این مجالس بود. (1)

ص:202

ص:203

ص:204

ص:205

آشنایی با این شخصیت به تحریر در آمده است.

ص:206

از این روی به گفتار چند نفر از این بزرگواران در خصوص ابن قولویه بسنده می کنیم:

1. شیخ طوسی: «ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه قمی، شخصیتی مورد اطمینان و دارای تألیفات فراوان به تعداد ابواب فقهی می باشد».(1)

2. نجاشی: «ابوالقاسم از ثقات اصحاب ما و از شخصیت های گرانقدر آن ها در حدیث و فقه می باشد. هر زیبایی و علمی که مردم را با آن وصف نمایی، برتر از آن را در جعفر بن محمد بن قولویه خواهی یافت».(2)

3. شیخ مفید: «خداوند شیخ مورد اعتماد ما، ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه را تأیید فرماید».(3)

4. ابن طاووس: «در کتاب ها ملاحظه کردم که شیخ صدوق مورد اتفاق بر امانتش، جعفر بن محمد بن قولویه است».(4)

5. علامه حلّی: «ابوالقاسم از اصحاب ثقه و جلیل القدر در حدیث و فقه بوده است. وی از طریق پدر و برادرش از سعد نقل روایت کرده است».(5)

6. ملا علی علی یاری: «جعفر بن محمد بن قولویه، از ثقات و بزرگان اصحاب امامیه در فقه و حدیث است. وی از شیخ ابوجعفر کلینی و همچنین از پدرش محمد بن قولویه نقل روایت کرده است».(6)

7. ابن حجر عسقلانی: «ابوالقاسم جعفر بن محمد بن موسی بن قولویه قمی شیعی، از بزرگان شیعه و علمای مشهور و بنام آن ها می باشد. شیخ طوسی و نجاشی و علی بن الحکم او را جزو مشایخ شیعه آورده اند. شیخ مفید یکی از شاگردانش بوده و در مدح و ثنایش کوتاهی نمی کرده. از او نیز حسین بن عبیدالله غضایری و محمد بن سلیم صابونی روایت کرده اند».(7)

ص:207

ص:208

ص:209

ص:210

کتاب های فتوا و از بزرگان طبقه هفتم بوده است و از کسانی به شمار می رود که غیبت صغرا و کبرا را درک کرده است».(1)

با این بیان ممکن است ابن قولویه برای دیدار با این شخصیت به آن دیار سفر کرده و او نیز از وجود مقدسش کمال استفاده را در این سفر علمی برده باشد، اگر چه در رجال و تراجم شیعی تا آن جا که بررسی کرده ام، چنین چیزی نیامده است.

ص:211

یابم؛ زیرا در کتاب ها آمده بود که قرامطه حجر الاسود را ربوده اند و همچنین آمده بود که فقط حجّت زمان آن را به جایگاه خویش باز می گرداند؛ همان گونه که در زمان حجاج، حضرت امام زین العابدین(ع) آن را در جای خود قرار داده بود.

در این بین به یک بیماری سختی دچار شدم که بر جان خودم ترسیدم. بدین جهت نتوانستم به هدف خود جامه عمل بپوشانم. پس شخصی را که به ابن هشام معروف بود، به نیابت از خود برای این کار آماده کردم و نامه ای سربسته و مهر شده به او دادم. در آن نامه از مدت عمر خود پرسیده بودم که آیا مرگ من در همین بیماری خواهد بود یا نه؟ و گفتم: تمام تلاش من این است که این نامه را به آن کس برسانی که حجر الاسود را در جایگاهش قرار می دهد و جوابش را برایم دریافت کن. و بدان که فقط تو را برای چنین کاری می فرستم.

ابن هشام گوید: وقتی که به مکه رسیدم، پولی به خادمان خانه خدا دادم تا مرا در جایگاهی قرار دهند که در موقع گذاردن حجر الاسود، دید خوبی داشته باشم. از آنان نیز کمک گرفتم تا در موقع ازدحام جمعیت مردم را از من دور کنند.

موقع گذاردن سنگ فرا رسید. هر که نزدیک شد و خواست سنگ را در جایگاهش قرار دهد، هرگز قرار نمی گرفت. در این وقت جوانی گندم گون و خوش سیما پیش آمد و سنگ را به دست گرفت و آن را در جایگاه خود قرار داد. گویا هرگز از جایش بیرون آورده نشده بود. این جا بود که صدای شادی و خوشحالی مردم بالا گرفت. او پس از نصب حجر الاسود از در مسجد خارج شد. من نیز که برای دیدن چهره مبارکش و ملاقات با وی لحظه شماری

ص:212

می کردم، فوراً از جای برخاستم و با کنار زدن مردم به طرف راست و چپ، سراسیمه به دنبال او راه افتادم؛ به گونه ای که برخی فکر می کردند، جنون بر من عارض گشته و عقل خود را از دست داده ام. مردم چون چنین دیدند راه را بر من باز نمودند و این در حالی بود که لحظه ای از او چشم برنمی داشتم. تا این که از مردم فاصله گرفته و دور شد.

با این که او آرام می رفت و من به سرعت دنبالش می دویدم، امّا هرگز به او نمی رسیدم. هنگامی که به جایی رسید و کسی غیر از من در آن جا حضور نداشت، درنگی کرد و نگاهی به من افکند و فرمود: آنچه را که همراه خود داری به من تسلیم کن. پس آن نامه را که همراه خود داشتم، به او تحویل دادم. او نیز بدون آن که نامه را بخواند، فرمود: به او بگو در این بیماری هیچ نگرانی بر تو نیست. مرگ حتمی تو پس از سی سال خواهد بود. آنگاه در حالی که لرزه شدیدی اندامم را فراگرفته و هر گونه حرکتی از من سلب گشته بود، مرا به حال خود رها کرد و به راه خود ادامه داد.

ابوالقاسم گوید: او همین جمله را(از امام زمان(ع)) به من خبر داد.(1)

ص:213

آری همین جمله کوتاه از شیخ طوسی، بیانگر مقام علمی و فقهی او می باشد؛ چرا که این فقیه نامدار آن قدر بر فقه اسلامی تسلّط داشته که به تعداد باب های مختلف فقه، کتابی به رشته تحریر درآورده است. علاوه بر آن در علوم دیگری همانند علم صرف و غیر آن، به نوشتن کتاب اقدام کرد. با دقت در فهرست زیر که نجاشی و شیخ طوسی و دیگران از آن یاد کرده اند، سخن ما را گواه خواهید بود:

1. کتاب مداواة الجسد؛(1)

2. کتاب الصلوة؛

3. کتاب الجمعة و الجماعة؛

4. کتاب قیام اللیل؛

5. کتاب الرضاع؛

6. کتاب الصداق؛

7. کتاب الاضاحی؛

8. کتاب الصرف؛

9. کتاب الوطی ء بملک الیمین؛

10. کتاب بیان حلّ الحیوان من محرمه؛

11. کتاب قسمة الزکوة؛

12.کتاب العدد فی شهر رمضان؛

13. کتاب الرد علی ابن داود فی عدد شهر رمضان؛

14. کتاب کامل الزیارات؛

15. کتاب الحج؛

16. کتاب یوم ولیلة؛

17. کتاب القضاء و آداب الحکام؛

18. کتاب الشهادات؛

19. کتاب العقیقه؛

20. کتاب تاریخ الشهور و الحوادث فیها؛

21. کتاب النوادر؛

22. کتاب النساء؛ - البته به صورت ناقص (2)(3)

23. کتاب الفطرة؛(4)

24. الأربعین؛

25. فهرست ما رواه من الکتب و الاصول.(5)

ص:214

قولویه در کامل الزیارات (الزیاره) می باشد.

یادآوری این نکته ضروری است که اگر چه برخی فقط مشایخ بدون واسطه ابن قولویه را توثیق کرده اند؛ امّا بسیاری از فقها تمام مشایخ وی را که در این کتاب شریف آمده، ثقه و مورد اعتماد دانسته اند. بحث در این زمینه را به کتاب های مربوطه ارجاع می دهیم.

ابن قولویه کتاب کامل الزیارات را بنا به درخواست مکرر یکی از دوستان خود، که نامش را نمی برد، به رشته تحریر درآورد. در این نوشته ارزشمند به روایاتی که درباره زیارت اهل بیت(ع) آمده و همچنین به ثوابی که به زائران قبور آنان داده می شود، اشاره شده است. بخش عمده این کتاب، که 108 باب و 843 حدیث دارد، به زیارت ابی عبدالله الحسین(ع) اختصاص یافته است و در پایان به دو روایت در فضیلت زیارت حضرت معصومه(س) اشاره شده است که ما نیز آن دو را تقدیم ارادتمندان اهل بیت می کنیم:

1. حدّثنی علی بن الحسین بن موسی بن بابویه عن علی بن ابراهیم بن هاشم عن أبیه عن سعد بن سعید عن أبی الحسن الرضا(ع) قال: «سألته عن زیارة فاطمة بنت موسی(ع)» قال: «من زارها فله الجنّة».(1)

2. حدّثنی أبی و أخی و الجماعة عن احمدبن ادریس و غیره عن العمرکی بن علی البوفکی عمّن ذکر عن ابن الرضا(ع) قال: «من زار قبر عمتی بقم فله الجنّة».(2)

ناگفته نماند که این کتاب تاکنون چندین مرتبه به چاپ رسیده است که اولین چاپ در سال 1356 ق. با مقدمه ای از علامه امینی((ره)) در چاپخانه مرتضویه و در نجف اشرف صورت گرفته و بار دیگر در سال 1417ق. با تحقیق شیخ جواد قیومی در مؤسّسه نشر الفقاهه به چاپ رسیده است.

ص:215

ص:216

اشتباه محض است. مرحوم علی یاری در ردّ این قول می نویسد:

«و الظاهر ان ذلک منه اشتباه محض بتربة ابیه المذکور، او احد من اهل بیته الفضلاء المدفون بها البته؛ (1) ظاهراً این نظر از وی اشتباه محض است و وی را با پدر یا یکی از فضلای این خاندان، که در قم دفن گردیده اشتباه گرفته است.»

سلام بر آن چهره پاک و مقدسی که در عُشّ آل محمد(ص) تولد یافت و تربیت شد و پس از عمری تلاش و خدمت به فقه آل محمد(ص) در کنار قبر امام کاظم و امام جواد(ع) به خاک سپرده شد.

ص:217

ص:218

ص:219

ص:220

ص:221

وی در سال 1326 ش. از زنجان به قم مهاجرت کرد تا در آن شهر به تدریس علوم اسلامی و سایر فعالیت ها بپردازد؛ وی در آن سال، هشت بهار از عمرش گذشته بود. مادر علی که از سلاله پاک پیامبر بود، زنی صبور در مقابل مشکلات و دوستدار علم و فضیلت بود.

ص:222

برآوردن حاجات می دانست و روشن است که تنها از چنین خانواده هایی، مردانی شایسته و الگو چون آقاشیخ علی آل اسحاق، برخواهند خاست.

ص:223

دیگر او، که کتاب های «فلسفتنا»، «اقتصادنا» و برخی مباحث دیگر را تعلیم می داد، شرکت می کند و همان دروس را در مسجد هندیِ نجف برای عموم محصّلین تدریس می نماید. شیخ علی، «شرح تجرید» رادر محضر آیةالله شهید سیّداسدالله مدنی و «فلسفه» را در محضر آیةالله شیخ عباس قوچانی و همچنین علم طب را از مرحوم سیدحسین حکیم فرا گرفت. به علاوه، دو سال در درس خارج فقه آیةالله سیدابوالقاسم خوئی و سیدمحمود شاهرودی شرکت جست و سپس به مدت 12 سال، دو دوره درس خارج فقه آیةالله میرزا محمدباقر زنجانی را گذراند.

پس از تشریف فرمایی امام خمینی به نجف، در درس خارج فقه ایشان و نیز در درس «ولایت فقیه» امام شرکت کرد و تا سال 1353 ش. که حکومت بعث عراق امام را دستگیر کرد، در محضر ایشان بود. ایشان در محضر استادان به سه تن از آنان علاقه بیشتری داشت که این علاقه و ارادت یک طرفه نبود و از جانب اساتید نیز علاقه خاصی به او ابراز می شد. این سه عبارتند از:

1. شهید آیةالله سیداسدالله مدنی؛ شیخ علی هنوز جوان کاملی نشده بود که از محضر این عالم بزرگ استفاده می کرد. آیةالله مدنی نیز که آمادگی شیخ علی را حس کرده بود، به راهنمایی او پرداخت و روابط بسیار نزدیکی بین آنان پدید آمد.

2. میرزا محمدباقر زنجانی؛ علاقه شیخ علی و استادش به حدّی بود که دخترش را به عقد شیخ علی درآورد و این ازدواج میمون و مبارک باعث گسترش روابط علمی و عاطفی آن دو شد. شیخ علی معتقد بود که درس ایشان عمیق و پرمحتوا بود و شاگردان نیز فرصت اشکال و بررسی مطالب را داشتند.

ص:224

3. امام خمینی(قدس سره)، به محض آن که شیخ علی چهره مبارک امام را دید و به اهداف آن مرد بزرگ پی برد، سعی کرد همیشه در کنار ایشان باشد و در شکل گیری نهضت عظیم او نقشی را ایفا کند.

به گفته برادر شیخ علی، وی از طرف امام به دریافت اجازه امور حسبیّه مفتخر گردید.

ص:225

پیوست. بعضی از آثار قلمی وی به شرح ذیل است:

1. تقریرات مرحوم نایینی در اصول فقه؛ 2. تنقیح القواعد، درباره علم اصول؛ 3. حاشیه بر مکاسب؛ 4. حاشیه بر رسائل؛ 5. رساله ای در حج و... . وی از خود 6 فرزند(سه دختر و سه پسر) به جای گذاشت. (1)

2. آقا شیخ عباس قوچانی؛ وی از دانشمندان خراسان و قوچان بود. در قوچان متولد شد. مقدمات و مقداری از سطح حوزه را در قوچان و مشهد خواند. آن گاه به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر عالمان بزرگ همچون: مرحوم آیةالله سید محمود شاهرودی، میرزا عبدالهادی شیرازی و آیةالله سید ابوالقاسم خویی بهره برد. وی درس اخلاق و عرفان را از محضر جمال السالکین، عالم عارف، حاج میرزا علی آقای قاضی، فرا گرفت و به مراحل بالای عرفان رسید. (2)

ص:226

می دارد:

«آن روزها در حوزه علمیه نجف اشرف من موقعیت خوبی داشتم؛ داماد مرحوم آیةالله العظمی آقامیرزاباقر زنجانی(ره) بودم و نمایندگی از طرف مرحوم آیةالله العظمی حکیم(ره) در شهر سنجار استان موصل عراق را داشتم. و امام راحل با مرحوم پدرم حضرت آیةالله آقای شیخ عبدالکریم خویینی آشنایی کامل و علاقه داشتند و آن روز دل و جرأت می خواست که کسی به امام اظهار محبت کرده، در کنارش قرار گیرد. من با تمام ناملایماتی که برایم فراهم شده بود، شب و روز در کنار آن رادمرد الهی قرار گرفته، با تمام نیرو آنچه در توان داشتم، در خدمت ایشان بودم. در تمام جلسات عمومی و از اولین روز شروع درس فقه و نماز جماعت ها و گاه در جلسات خصوصی شرکت می کردم. مدتی مسئولیت پرداخت شهریه را بر عهده گرفته و مدتی در جلسه استفتائات به دستور ایشان شرکت می کردم و شبانه روز حداقل پنج بار به خدمتشان می رسیدم. خلاصه اخبار رادیوهای عربی و خارجی را در مسیر راه بیان می کردم. لذت بخش ترین خاطره یک شب زمستانی بود که امام مرا جهت تجدید کتابت صورت نمایندگی نمایندگان خود در سطح جهان خواسته بودند. آن شب تا اذان صبح مشغول نوشتن شده و از این که امام چنین اعتمادی را به من نموده و از میان دوستان مرا انتخاب فرموده، بیش از حد خوشحال و خرسند بودم».

وی درباره حساسیت امام به بیت المال چنین می گوید:

«در نجف، روزی به منزل امام رفتم. برخلاف همیشه درب

ص:227

خانه امام بسته بود و صدای فریاد امام به گوش می رسید. درب خانه را زدم، خادم درب را باز کرد و گفت: امام بسیار ناراحتند. وقتی وارد شدم، فهمیدم ناراحتی امام به خاطر آن است که آقاسیدمصطفی 250 درهم(یک چهارم دینار) به گوجه فرنگی نوبر داده است و امام می فرمود: چرا هنوز که گوجه ارزان نشده، آن مقدار پول را از سهم امام به گوجه داده است؟ سپس به او فرمود: همین الآن برو گوجه ها را پس بده».

ص:228

سیمای آن ناحیه به دست نیروهای انقلاب بود و از آن طریق خبر پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی با شور و شعف خاصی به گوش هموطنان رسید.

پس از آرام شدن اوضاع، به استان مرکزی بازگشت و در سمت مسئول کمیته انقلاب اسلامی همان منطقه به فعالیت خود ادامه داد.

آشوب های کردستان موجب شد که شیخ علی چندین بار برای ایجاد آرامش در آن منطقه، با نیروهای تحت فرمان خود به آن جا برود. پس از آن به تهران دعوت شد و مسئولیت بخش فرهنگی کلّ کمیته های انقلاب اسلامی را بر عهده گرفت.

با پیروزی انقلاب اسلامی، عده زیادی به دنبال فرصت بودند تا این انقلاب نوپا را تضعیف کنند و آن گونه که می خواهند، انقلاب را تغییر دهند. آنان برای رسیدن به همین هدف، جوانان پاکدل و ساده را فریفته، با شعارها و افکار انحرافی، آنان را گمراه می ساختند.

شیخ علی آل اسحاق که این خطر را به خوبی حس کرده بود، به مقابله با این جریان برخاست و با پاسخ به شبهات و جذب جوانان نقشه های آنان را خنثی می ساخت.

وی بعدها نیز در ارگان های مختلف، از جمله: سپاه پاسداران، جهاد سازندگی، اداره بهداری و بهزیستی در شهرهای مختلف کلاس هایی را تشکیل داد. گذشته از این ها، شیخ علی دو سفر تبلیغی نیز به خارج از کشور داشت؛ یک بار به آذربایجان سفر کرد و بار دیگر به لبنان رفت. همچنین مدت 10 تا 11 سال از طرف آیةالله گلپایگانی امام جماعت مسجد اباذر واقع در منطقه زاویه قم بود. او رابطه بسیار صمیمی با جوانان مخصوصاً طلاب جوان داشت؛ به طوری که حتی در اردوهای زیارتی نیز همراه آنان بود.

ص:229

ص:230

دسته بندی مسائل اسلامی نپرداخته اند.

به نظر قاصر حقیر اگر روزی روی این موضوع دقت شود، همه مسائل دینی جا به جا شده و خصوصیات مسائل اجتماعی، عبادی و سیاسی روشن می شود و یقین دارم این همه سفارش به تفقّه در دین، که از ائمه هدی شده، شامل این مسئله نیز می گردد؛ بلکه مهم ترین مسئله تفقّه در دین، شناخت اصول دین و ابعاد گسترده دین است.

2. پس از طرح کلی باید به بررسی مسائل زیربنایی و اصول دین پرداخته و طرح نوینی را برای علم کلام ایجاد کرد؛ یعنی از علوم ضروری دین که کلام است. در بوته تجمّد فکری مانده، کوچک ترین پیشرفتی و تغییر اصلاحی در آن داده نشده است. همان مسائلی که خود به خود به وجود آمده و اساس آن هم از غیر اهل بیت است، به همان نحو تفکر هشتصد سال پیش باقی مانده است. تدریس کلام در ابتدای تحصیلات حوزه قرار گرفته؛ زمانی که طلبه هنوز قدرت استنباط کافی ندارد و بعداً دیگر کسی در مورد آن ها فکر نمی کند و اظهارنظر نمی نماید و محتوای آنها نارسا و کمتر از نیازهای فکری جامعه اسلامی است.

3. علم اصول نیز احتیاج به دسته بندی جدیدی دارد و همه مسائل مورد نیاز در آن مطرح نشده. لذا فقها و همچنین نمایندگان مجلس، در استنباط احکام اجتماعی به مشکل نداشتن مسائل زیربنایی برخورد می کنند. به نظرم بهتر است علم اصول را در چند بخش قرار دهیم:

1) مباحث الفاظ؛ 2) مباحث ادله فقاهتی؛ 3) مباحث ادله اجتهادی یا اصول عملیه؛ 4) مباحث قواعد کلی.

در بحث قواعد فقهی که پراکنده است، مسائل اقتصادی و سیاسی را

ص:231

بگنجانیم و زمینه را برای اجتهاد آیندگان فراهم سازیم.

4. فقه موجود ما تنها وظایف فرد را نسبت به خدا و دیگران، آن هم در رابطه بسیار کمی، مطرح ساخته است. ما نیاز به دو نوع فقه داریم: الف) فقه فردی که وظایف امت را در 3 بخش به دقت تنظیم نماید(که بخشی از آن در رساله ها منعکس است): وظایف فردی؛ وظایف الهی؛ وظایف اجتماعی. ب) فقه دولتی و مسائل مسؤولین در سه بخش: 1) در رابطه با پرسنل خود(اصلاح و تکامل آن)؛ 2) در رابطه با خدا(حفظ مصالح اسلام)؛ 3) در رابطه با دیگران(حفظ مصالح مسلمین).

5. تفسیر از نو، خصوصاً آیات سیاسی، اجتماعی و جهاد، تفسیر درستی بشود.

6. فلسفه و عرفان، آنچه از فلسفه و عرفان با مکتب انبیا سازش دارد، جدا شده، در سطح معینی تدریس شده و امتیازات مکتب وحی از غیر آن مشخص شود. و معارف دین از قالب های از پیش ساخته شده فلاسفه بیرون آمده و در همان چهارچوب اصلاحات دینی ریخته شود.

موفقیت همگان را از خدا خواهانم.

اینجانب مدتی روی این مسائل کار کردم؛ لکن تمام نشده است. پنج شنبه 29/8/64

ص:232

مرز آذربایجان بود. وی درآمد حاصله را در امور فرهنگی و حمایت از طلاب و دیگر موارد لازم صرف نمود. همچنین به منظور خدمت به طلاب، یکی از مؤسّسین تعاونی طلاب نیز بود.

ص:233

خانه بسیار مهربان بود. خانواده اش چنان با اخلاق خوش و رفتار اسلامی او انس داشتند که تحمل فقدان او، بر ایشان، بسیار دشوار بود.

ص:234

6. یاد خدا عامل انقلاب؛

7. اخلاق و رفتار یا اصول تزکیه و حکمت(دوره ویژه جهاد سازندگی)؛

8. اصول خود سازی یا اخلاق در مکتب وحی الهی.(که جهت تدریس در دانشگاه شهید بهشتی نگاشته شده بود)؛

9. زمینه اسلام شناسی، ایدئولوژی در سنگر بسیج عشایر دزفول .

وی آثار دیگری نیز دارد که به چاپ نرسیده است؛ از جمله :

1. قرائت امام خمینی(قدس سره) از ولایت مطلقه فقیه یا حکومت جهانی فرامین الهی؛

2. تقریرات اصول فقه مرحوم آیة الله العظمی محمد باقر زنجانی؛

3. النکاح علی المذاهب الخمسه(عربی)؛

4. الفقه الاسلامی(الحلقه الاولی، عربی)؛

5. آخرین نظریات علمای اصول در محور کفایةالاصول از مرحوم آخوند تا امام؛

6. مبانی فکری امام امت یا اصول سیاسی، اجتماعی اسلام؛

7. بهترین راهنمای حج(مطابق با فتاوای امام خمینی)؛

8. معالم دین یا تنظیم مضامین عالی دعای ندبه؛

ص:235

کمک ها به رزمندگان، جذب جوانان برای امور فرهنگی و مذهبی و... . اکنون نیز کتابخانه آن مسجد به نام همین جوان فعال مزیّن است. پسر دیگر ایشان «رضا» نام دارد که هم اکنون در حال تحصیل است. دامادهای این عالم پرتلاش عبارتند از:

1 - مهندس ابوالحسن آل اسحاق، که در جبهه جنگ به فیض شهادت نایل شد. و برادر وی به نام حسین پس از او به افتخار دامادی عموی خود یافت.

2 - دکتر ساحلی است، که در محله نیروگاه قم، مطب دارد. و به درمان بیماران توفیق یافته است.

3 - آقای دهقان که کاردار وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران در ژاپن می باشد.

ص:236

رابطه صمیمی خود را با مادرتان قطع نکنید. والسلام. با چشم گریان و دستی لرزان. خداحافظ».

ص:237

ص:238

ص:239

ص:240

ص:241

ص:242

فرمود: او از اهل بیت نجیب(یعنی از خاندان اشعری قمی) است. هیچ ستمگری اراده بدی به شهر قم نمی کند، مگر این که خداوند او را هلاک می کند».(1)

ص:243

پسر جعفر هستی؟ گفت: بله. تا این که امام فرمود: به خدا سوگند! با این که تو از لحاظ دودمان، منزلت رفیعی داری، ولی اگر پیرو اهل بیت نمی بودی و ولایت ما را نمی داشتی، این حسب و نسب برایت هیچ گونه سودی نداشت؛(1)

3. ابوالحسن نهدی؛ 4. ایوب بن نوح؛ 5. عباس بن معروف قمی؛ 6. محمد بن حسین بن ابی الخطاب؛ 7. محمد بن عبدالحمید؛ 8. فضل بن عامر؛ 9. هیثم بن مسروق؛ 10. حسن بن حسین لؤلؤی.(2)

ص:244

الزکوة؛ کتاب الحج؛ کتاب الصیام؛ کتاب یوم و لیله و کتاب الطبّ.(1)

شیخ طوسی نیز در فهرست می گوید: «له کتاب الحج».(2)

این کتاب ها نزد مؤلفان کتب اربعه شیعه موجود بوده و جناب نجاشی هنگام تألیف اثر گرانقدر خود، به آن ها دسترسی داشته است؛ ولی بر اثر گذشت زمان در طی قرن ها، از میان رفته است.

ص:245

سخن نجاشی، پایه سخن تمام رجال شناسان شیعی تا عصر ما قرار گرفته و هر کس به گونه ای به این مضمون اشاره کرده است؛ همانند علّامه حلی، مؤلف وسائل الشیعه، علّامه ممقانی و دیگران.

مدرس و رجالی توانمند آیة الله جعفر سبحانی(حفظه الله) در این باره می نگارد: «او یکی از فقهای شیعه، محدّث بزرگوار، موجّه و برجسته و دارای تصانیف فراوان است».(1) سخن آیةالله سبحانی گویای این معنی است که موسی بن حسن، علاوه بر این که از بزرگان محدثان بوده، در عرصه فقاهت نیز فقیه توانایی بوده است. همچنین کلمه «عین» که در عبارت نجاشی آمده، نشاندهنده موقعیّت ارزشمند و برجسته او در معارف دینی و حدیث است.

ص:246

کرد».(1)

ص:247

ص:248

ص:249

ص:250

ص:251

ص:252

ص:253

ص:254

می شد و از دانش آنان، بهره می برد. در این جا به نام چند نفر آن ها بسنده می کنیم:

1. مرجع بزرگ شیعه، آیةالله سیدابوالحسن اصفهانی؛

2. مرجع عالی شیعه و بزرگ ترین اصولی عصر خود، آیةالله محمدحسین نائینی؛

3. فقیه و اصولی نامور، آیةالله ضیاءالدین عراقی؛

4. آیةالله محمدحسین اصفهانی؛

5. زاهد و عارف مشهور، مرحوم شیخ علی قم؛

6. سید محمد یزدی فرزند آیةالله سید محمدکاظم یزدی؛

آقای اعلمی بعد از اقامت 17 ساله در نجف، به قصد زیارت مرقد امام رضا(ع) به سوی مشهد مقدس حرکت کرد و بعد از زیارت قبر آن حضرت مجدداً به نجف بازگشت و سه سال دیگر در این شهر اقامت کرد. در همین زمان بود که مرجع بزرگ شیعه، آیةالله سیدابوالحسن اصفهانی دستور داد که جمعی از نخبگان دور هم گرد آیند و به تحقیق، تنظیم و ترتیب احادیث کتاب وسائل الشیعه بپردازند. از جمله اعضای این گروه، محمدحسین اعلمی و دیگری آیةالله سیدمحمدهادی میلانی بودند. این گروه روی چند نسخه از آن کتاب پژوهش و تحقیق می کردند. نوشته اند یکی از معتبرترین نسخه های وسائل الشیعه نزد محمدحسین اعلمی بوده است.(1)

ص:255

از مشایخ حدیث شد. همانند: 1. علّامه بزرگوار آقابزرگ تهرانی، مؤلف کتاب معروف الذریعه؛ 2. آیةالله سید هبةالدین شهرستانی؛ 3. آیةالله میرزا محمد عسکری تهرانی، مؤلف کتاب مستدرک بحارالانوار؛ 4. آیةالله سیدشهاب الدین مرعشی نجفی.(1)

ص:256

او در مدرسه هندی، یک ساعت بعد از طلوع آفتاب تا یک ساعت به ظهر، چند کتاب را برای طلّاب کربلا درس می گفته است.(1)

شیخ محمدحسین، شیفته مطالعه و تحقیق بود. شوق آموختن او را واداشت تا در کربلا به خرید کتاب های گوناگون دینی بپردازد. با تلاش پیگیرانه خود توانست از کشورهای مختلف مانند: مصر، لبنان، سوریه و هندوستان، کتاب ها و مجلّات علمی فراوانی به دست آورد. نتیجه این زحمات، تشکیل کتابخانه بزرگ و ارزشمندی در کربلا بود؛ حتی پاره ای از محقّقان، برای استفاده از نسخه های نفیس و کمیاب، به این مرکز فرهنگی مراجعه می کردند. در همین شهر بود که بنیاد تألیف دائرةالمعارف بزرگ شیعی تأسیس و مطالب اساسی آن گردآوری شد.(2)

مدّت اقامت این محقّق توانا در کربلا، 14 سال ادامه یافت؛ چنان که به لقب «حائری» معروف شد.

وی در سال 1374 ق. کربلا را ترک گفت و برای سومین بار، جهت زیارت مرقد نورانی حضرت علی بن موسی(ع) رهسپار خراسان شد. او در مشهد علاوه بر زیارت، از تحقیق غافل نبود و برای تکمیل دائرةالمعارف، که یکی از آرزوهای این مرد دانش پژوه بود، از کتابخانه پرمایه رضوی بهره های فراوانی برده، مطالعات دامنه داری را انجام داد و اندوخته های علمی خود را در فیش هایی یادداشت می کرد. مدت اقامت ایشان در مشهد، در هاله ای از ابهام قرار دارد؛ ولی گویا بیشتر از سه چهار ماه در آنجا مقیم نبوده است.(3)

باری، وی بعد از تکمیل پژوهش، عازم تهران شد و از بیشتر کتابخانه های معروف آن زمانِ تهران نیز بهره گرفت؛ از جمله: کتابخانه مجلس شورای ملّی و مَلِک.

ص:257

ص:258

فجر، بیدار می شد و به عبادت می پرداخت. در مدت اقامت در نجف و کربلا و قم، نماز شب خود را در حرم امامان معصوم(ع) و حضرت فاطمه معصومه(س) به جا می آورد و سپس نماز صبح و مستحبّات و تعقیبات نماز را انجام می داد.

ایشان فردی بسیار فروتن بود. به کوچک و بزرگ سلام می کرد و کمتر رخ می داد که کسی در سلام کردن، بر او پیشی گیرد.

نمازهای واجب را غالباً با جماعت می خواند و تفاوت نداشت که خود، امامِ جماعت باشد یا در ردیف مأمومین قرار گیرد.

او فردی بسیار قانع بود. از مال و منال دنیا به اندک بسنده می کرد و هرگز فریفته زرق و برق و ریاست های ظاهری دنیإ؛ ّّ نشد. او علاوه بر دوری از محرّمات، بیشتر مکروهات را نیز انجام نمی داد و بیشتر روزها، روزه می گرفت. او در زهد و پرواپیشگی به مقامی رسید که در میان عالمان حوزه علمیّه حتی مردم کوچه و بازار، به «ابوذر زمان» شهرت یافت.(1)

ص:259

سید هبةالدین شهرستانی عالم برجسته عراق: محمدحسین اعلمی، زنده کننده آثار بزرگان و یکی از نخبگان و دانشوران تقواپیشه است.

احمد امین انطاکی، محقّق برجسته عراق: فاضل زاهد، علّامه محقّق مؤلف کتاب ارزشمند دائرةالمعارف اعلمی.

آیةالله محمدحسین کاشف الغطاء، مصلح بزرگ اسلامی: علّامه بزرگوار ما تأیید شده از ناحیه خداوند متعال است. او در راه گسترش دین، رنج های طاقت فرسایی را به جان خرید.

علّامه اردوبادی: علّامه کم نظیر، شخصیت برجسته، حَسَنةالدهر، مایه زیبایی روزگار.(1)

آقابزرگ تهرانی، برجسته ترین رجال شناس معاصر: دانشور متتبّع، فاضل بزرگوار، علاقه شگفتی به تحقیق و مطالعه داشت. کتاب بزرگی را تألیف کرده که من بیشتر مجلّدات آن را خوانده ام. و مشاهده کردم که او در این راه، خیلی زحمت کشیده است و کتاب او مطالب گرانبهایی دارد.(2)

آیةالله سید موسی شبیری زنجانی: مرحوم اعلمی، وارسته و پاک و پاکیزه بود. همیشه مشغول نوشتن بود و بسیار مطالعه می کرد. گاهی در مدرسه فیضیه، به جای پدرم، مرحوم آیةالله سیداحمد زنجانی، نماز جماعت می خواند.(3)

آیةالله علی اشتهاردی: مرد باتقوایی بود و در مدرسه فیضیه زندگی می کرد و مشغول تألیف کتاب بود.(4)

ص:260

کسانی بودند که راه پدر بزرگوار خود را ادامه دادند و در نشر و گسترش آموزه های دینی و نشر کتاب های علمی و دینی، نقش برجسته ای داشتند. مناسب است شرح حال کوتاهی از آنان را بیاوریم:

1. محمدحسن اعلمی؛ در نجف به دنیا آمد. او سالیان درازی در حوزه علمیه نجف به فراگیری علوم دینی مشغول بود و به موقعیّت بالای علمی دست یافت. آن گاه از عراق به ایران آمد و در تهران اقامت گزید و برای نشر کتاب های دینی «مؤسسه طبع و نشر اعلمی» را بنیان نهاد.

2. محمدحسین اعلمی؛ او نیز، که همنام پدرش بود، در نجف دیده به جهان گشود و نزد پدر خود به تحصیل علوم دینی رایج در حوزه نجف پرداخت. وی نیز علاقه و شوق فراوانی به امور فرهنگی نشر آثار دینی داشت.

وی بعد از حاکمیّت حزب بعث عراق، تبعید شد و روانه سوریه و لبنان گردید. وی «بیروت» را بهترین شهر برای تحقّق بخشیدن به اهدافِ بلند خود برگزید و از این رو، در آنجا مؤسسه انتشارات اعلمی را بنیان نهاد. این مؤسسه که یکی از پر رونق ترین و پرتلاش ترین بنگاه های انتشاراتی بیروت است، از گذشته تاکنون کتاب های زیادی را چاپ و منتشر کرده است.

ایشان بخصوص شیفته نشر آثار امامان شیعی و عالمان بزرگ شیعه بود و مسافرت های فراوانی انجام داد؛ به مصر، هندوستان و چند کشور دیگر عزیمت کرد و با عالمان معروف این ممالک ملاقات ها و مباحثاتی داشت؛ از جمله در قاهره با شیخ شلتوت، عالم برجسته و مفتی اعظم مصر، ملاقات و مذاکراتی انجام داد.

3. شیخ محسن اعلمی؛ که گویا در کربلا پا به عرصه وجود نهاد. وی بعد از

ص:261

این که چند سال از عمر خود را در کربلا سپری کرد، به ایران آمد و در قم اقامت گزید و در قم رحلت کرد.

4. علی محمداعلمی؛ او هم از عراق به ایران آمد و در مشهد مقدس ساکن شد.

مرحوم محمدحسین اعلمی یک فرزند دختر هم داشت که شوهرش مرحوم سیدحسین شهرستانی بود.(1)

ص:262

ارزشمندی را تأسیس کرد که نویسنده معروف عراقی، سلمان هادی طعمه، در کتاب محققانه خود، تراث کربلا، هنگامی که کتابخانه های معروف کربلا را نام می برد، از کتابخانه اعلمی چنین یاد می کند:

«این کتابخانه از شیخ محمدحسین اعلمی حائری است که یکی از دانشوران بزرگ کربلا بود. در این مجموعه فرهنگی، کتاب های بسیار ارزشمند در زمینه های مختلف وجود دارد که شاید به دو هزار کتاب برسد».

ص:263

برای تشییع بدن پاک او، جمعیت زیادی حضور یافتند و از او به خوبی تجلیل شد. (1) سپس پیکر او را در جوار حضرت معصومه(س) در آستانه درب ورودی به صحن بزرگ، به خاک سپردند. نوشته لوح قبر او چنین است: «محمدحسین اعلمی حائری. عاش سعیداً و مات سعیداً».

ص:264

ص:265

ص:266

ص:267

که قبلاً جزء کشور ایران به شمار می آمد. این منطقه، از سه طرف به کوهستان و جنگل منتهی می شود و دارای آب و هوای بسیار لطیفی می باشد. یکی از مناطق حومه لنکران، «ارکوان» است.(1)

ص:268

و مؤمن به شمار می رود. حاصل این ازدواج 4 پسر و 5 دختر را در بر داشته است.(1)

از میان فرزندان آیت الله فاضل لنکرانی(ره) که توانست با سخت کوشی و تلاش فراوان منشأ خدمات بسیار ارزنده ای برای اسلام و مسلمین شود، حضرت آیة الله العظمی حاج شیخ محمّد فاضل لنکرانی(مدّظلّه) می باشد که از مراجع تقلید جهان تشیّع به حساب می آید.

ص:269

مشمول این ویژگیهابود: «پاکی فکر، اخلاص در عمل، تقوا و پرهیزگاری، احساس تعلّق به خدا، ایثار مالی و جانی و استقامت و صبر در راه خدا.» زمانیکه او در لنکران بودند اوج فعّالیّت های ضدّ دینی از طرف کمونیستها شروع و عرصه فعّالیت های دینی و فرهنگی را بر مسلمانان تنگ کرد و با کسانی که تبلیغ دینی را انجام می دادند، به شیوه ای بسیار خشن با آنان برخورد می شد. از جمله اینکه: افراد را در زندان های تنگ و تاریک قرار می دادند و میخ های آهنینی را بر سر آنان می کوبیدند، تا به مغزشان فرو رود و یا با پاشیدن نفت به روی افراد و آتش زدن آنان، زنده زنده می سوزاندند و گاهی سر آنان را به دستگاهی وصل می کردند و بدنشان را به دستگاه دیگری و سپس دستگاه ها را در جهت عکس هم به حرکت در می آوردند و با این روش ها افراد را شکنجه می دادند.(1) کسی حقّ انجام فرائض و تبلیغ دین خدا را نداشت، حتّی گفتن نام خدا ممنوع بود، مساجد در تمام شهرها بسته شده بود و تعلیم و تربیت اسلامی تعطیل و علماء دستگیر و کتب مذهبی نابود گشته بود و آنچه از آثار دینی به شمار می رفت و می یافتند، سند جرم محسوب می شد.(2) با وجود این اختناق و دیکتاتوری زمینه فعّالیت های دینی و مذهبی وجود نداشت و به همین دلیل آیة الله فاضل(ره) مجبور به ترک وطن شدند و به ایران آمدند و بعد از مدّتی به آن جا بازگشتند ولی نتوانستند بمانند و دوباره مجبور به مهاجرت به ایران شدند. در واقع آیة الله لنکرانی(ره) به روایت «من فرّ بدینه من ارض الی ارض و ان کان شبراً من الارض استوجب الجنة و کان رفیق محمد(ص) و ابراهیم(ع)»(3) عمل کرده اند.

ایشان در مقام دلجوئی از طلاب به آنان می فرمودند:

ص:270

«مهاجر به سوی خدا هستید و در واقع به خاطر خدا هجرت کرده اید. اگر برای خدا آمدید که تحصیل علم کنید، خدا روزی شما را خواهد داد و اجر مهاجرین الی الله را خواهید برد.»

و به آیه هجرت (1) استدلال می نمودند، این سخنان، برای طلّاب مفید و مؤثّر بود.

ص:271

ص:272

آیة الله فاضل(ره)، به دلیل علاقه وافر و اشتیاق فراوان به تحصیل علم و داشتن خصوصیّات ویژه، از عنایات خاصّ حضرت آیت الله حائری(ره) و حضرت آیة الله العظمی بروجردی(ره) برخوردار بودند.

زمانی که مرحوم آیت الله بروجردی، مسجد اعظم را ساختند، به خاطر علاقه زیاد به آقای لنکرانی(ره) ایشان را به امامت جماعت مسجد اعظم منصوب کردند؛ این در حالی بود که عدّه ای با این امر مخالف بودند. آیة الله لنکرانی(ره)، در طی سالهایی که در قم سکونت داشتند با شور و اشتیاق وصف ناپذیر به تحصیل و تدریس روی آوردند، به نحوی که اندک زمانی بعد تدریس متون فقه و اصول را در کنار حرم مطهّر حضرت فاطمه معصومه(س) و مسجد عبد اللهی - که در جنب دفتر آیت الله فاضل قرار داد - شروع کردند. همچنین تدریس خارج فقهی که چند سال داشتند، طلّاب زیادی از این منبع کسب علم نمودند که می توان به مرحوم حاج شیخ مهدی هادوی(ره) و آقای واعظی اشاره کرد.(1)

ص:273

جمعه ها در منزل ایشان تشکیل می شد، در این مجلس، علمای بزرگی چون: حضرت امام خمینی(ره)، آیت الله بروجردی(ره)، آیت الله گلپایگانی(ره)، آیت الله سلطانی(ره)،آیت الله قاضی(ره) و... شرکت می کردند. با شرکت این مراجع، مجلس از معنویت و جذّابیت خاصّی برخوردار می شد. رویّه این مجلس چنین بود که ابتدا توسّط یکی از علما سخنرانی و ذکر مصیبت از ائمّه اطهار(ع) ایراد می شد. سپس علمای بزرگ، یک مسئله فقهی را مطرح می نمودند، و تا ساعتهای متوالی بر سر این مسئله به بحث و تبادل نظر می پرداختند. نقل کرده اند که:

«در این محفل علمی، مرحوم آیة الله لنکرانی(ره) با اشتیاق فراوانی این بحث ها را دنبال می کردند و در این مسائل، تبحّر زیادی داشتند.»

این مجلس و محفل روضه تقریباً بیش از یک قرن است که قدمت دارد ودر حال حاضر هم در بیت قدیمی مرحوم آیة الله لنکرانی(ره) (دفتر فعلی حضرت آیة الله العظمی فاضل لنکرانی (مدّظلّه) در روزهای جمعه و با حضور علما و طلّاب برگزار می گردد. این محفل علمی می تواند الگوئی برای همه طلّاب و فضلاء باشد که در همه اماکن و مجالس می توان مسایل فقهی و اصولی را ارائه کرد و به رشد علمی خود افزود.(1)

ص:274

بودند، صد در صد مجتهد مسلّمی بودند و می توانستند خود را به عنوان یک مرجع مطرح کنند، ولی به خاطر وجود اخلاص فوق العاده ای که در ایشان بود، سعی نداشتند که خود را مطرح کنند و نامشان بر سر زبان ها بیافتد. از هنگامی که ایشان به قم مشرّف شدند، خود را به مرحوم آیت الله العظمی بروجردی(ره) نزدیک کردند و جزء اصحاب خاصّ آن مرجع بزرگ بوده و در دفتر پاسخ به سؤالات شرعی ایشان مشغول به فعّالیت شدند؛ در حالی که هم صاحب رساله علمیّه و هم از مقام علمی بسیار بالایی برخوردار بودند. ایشان می فرمودند: «به آقای بروجردی(ره) که خدمت کنم، در واقع به اسلام خدمت کرده ام.»(1)

ص:275

از طلّاب را که بر ضدّ شاه و دستگاه فاسد آن سخنرانی و مردم را به مبارزه بر ضدّ این شخص فاسد و دستگاهش ترغیب کرده بودند، دستبند زده اند و آن ها را به کلانتری می برند. مرحوم آقای لنکرانی(ره) شروع به داد و فریاد کرد تا اینکه به خدمت آقای بروجردی رسید، ناراحتی و پریشان حالی ایشان به حدّی بود که عمامه اش را برداشت و به زمین زد. آیت الله بروجردی(ره) با تعجّب از ایشان پرسیدند که چه شده و چرا چنین می کنی؟! مرحوم آقای فاضل فرمود: آقا! آیا این صحیح است که با وجود شما در شهر قم، طلّابی را که سرباز امام زمان (عجّ) هستند، دستبند بزنند و آنان را به سوی شهربانی ببرند؟! آقای بروجردی(ره) از شنیدن این خبر بسیار متأثر شدند و خطاب به آیة الله فاضل(ره) فرمود که آیا خود این جریان را به چشم دیدی؟ مرحوم آقای فاضل فرمود: بله با چشم خود دیدم. آیة الله بروجردی(ره) فرمود: «به رئیس شهربانی تلفن کنید، تا بیاید.»، وقتی رئیس شهربانی آمد، تا چشم آقای بروجردی(ره) به وی افتاد، با غیظ تمام به وی فرمود:«پیر و خرفت شده ای، به طلبه دستبند می زنی؟ برگرد.» رئیس شهربانی که خیلی از آیت الله بروجردی(ره) ترسیده بود فرار کرد. بعد از این مسئله، سر و صدای زیادی در حوزه علمیّه قم به راه افتاد، و دروس حوزه علمیّه قم تعطیل و اعتصاباتی برگزار شد، تا بالاخره آن دو آزاد شدند.»(1)

ص:276

به جز تواضع ایشان چیز دیگری نمی تواند باشد و در همه زمینه ها در صورت امکان از کمک به طلاب مضایقه نمی کردند با اینکه خود چیزی نداشتند، ولی کمک ایشان به طلاب و برآوردن حوائج آنان، به طور مستمرّ ادامه داشت.

ص:277

حضرت آیت الله فاضل، فرزند این زن مؤمن و متدین بوده است. و این نشانگر از کیاست و زیرکی مرحوم آیة الله فاضل می باشد.

ص:278

همراه پدر بزرگوارشان به این گونه مجالس و محافل برود. زیرا به درس و مطالعه اهتمام خاصی داشت و تمام همّت خویش را صرف مطالعه و تحقیق می نمود، لذا رفتن به این مجالس را مانع پیشرفت خویش می دانست و اغلب اوقات، آقای شهرستانی(ره)، به همراه مرحوم آیة الله فاضل(ره) به این مجالس می رفتند.(1) الحمدلله بر اثر آن زحمات و تلاشها به این مقام بزرگ یعنی مرجعیّت جهان تشیّع نایل شده و افتخاری برای ما شیعیان می باشد. یکی از شاگردان مرحوم حضرت آیة الله العظمی بروجردی(ره) که تقریرات ایشان را بسیار خوب نوشته است، حضرت آیت الله العظمی فاضل لنکرانی می باشد. ایشان در جلسه درس مطالب را نمی نوشت، بلکه به خاطر داشتن هوش و حافظه قوی، همه مطالب گفته شده در جلسه درس را به ذهن می سپرد و در منزل می نوشت و این مطالب را به رشته تحریر در می آورد. وقتی که مرحوم حضرت آیت الله العظمی بروجردی(ره) تقریرات ایشان را دیدند خطاب به مرحوم آیت الله فاضل(ره) فرمودند: «مجتهد مسلّم است.» که ایشان در آن موقع تقریباً 20 سال داشتند. مرحوم حضرت آیة الله فاضل از شنیدن این جمله بسیار خوشحال شدند. از آن زمان بود که ایشان تدریس دروس سطح را در حوزه علمیه قم شروع کردند و بیش از سی سال است که به تدریس خارج فقه و اصول مشغول هستند و تألیفات زیادی از ایشان موجود است که نشانگر زحمتها و تلاشهای شبانه روزی ایشان می باشد. از جمله آثار ایشان، تفصیل الشریعه و حاشیه بر کتاب عروة الوثقی است.

یکی از فرزندان حضرت آیة الله فاضل لنکرانی(مدّظلّه)، به نام حاج شیخ محمّد جواد فاضل هستند که ایشان از فضلاء حوزه به شمار می رود

ص:279

و مشغول تدریس دروس سطح و خارج است.(1)